УИХ-ын гишvvн Ч.Улаантай ярилцлаа.

-Дэлхий нийтийг хамарсан санхvv, эдийн засгийн хямрал єнгєрсєн онд манай улсын эдийн засагт хэрхэн нєлєєлєв. Хямралаас зарим зvйлийг ч болов боломж болгон ашиглаж чадав уу. Эдийн засгийн хямрал бvрэн арилсан гэж vзэж байгаатай санал нийлэх vv?

-Дэлхий нийтийг хамарсан санхvv, эдийн засгийн хямрал манай оронд харьцангуй хєнгєн туслаа гэж бодож байна. Улсын тєсвийн орлого буурч, алдагдал нэмэгдсэн, аж vйлдвэрийн болон барилгын салбарын vйлдвэрлэл ємнєх оноос нэлээд унаж, бvхэлдээ эдийн засгийн єсєлт зогссон зэрэг макро эдийн засгийн сєрєг vр дагаврууд гарсан нь яалт ч vгvй хямралын нєлєєлєл юм. Гэхдээ манай тєсвийн орлогын дийлэнх хувийг бvрдvvлдэг зэс, алтны гадаад зах зээлийн vнэ бидний тооцож байснаас доош унасангvй. Энэ нь хямралын хvндрэлийг их зєєлєвчилсєн нь тодорхой. Хямралыг боломж болгон ашиглаж чадсан эсэх тухай юу ярих билээ. Ер нь хямралын vед яаж амь зуух, юу хийх вэ гэхээс эхлээд бодлогоо яаж єєрчлєх тухайгаа ч сайн бодож амжсангvй бужигнасаар байтал он дуусчихлаа. Хямралын vед бvсээ чангална гэж ярих дуртай ч тэгсэнгvй. Хямралыг гэтлэх тухай Засгийн газар хєтєлбєр батлуулаад л, хоёр тэрбум долларын нэмэлт эх vvсвэр босгоно гээд байсан ч хэрэгжсэнгvй. ОУВС болон хандивлагчидтайгаа хєтєлбєр тохирсон нь аминд орж 200-300 сая долларын тусламж авснаар ажил, амьдралаа зогсоочихолгvй хуучин оныг vдлээ. УИХ-аас улсын тєсвийн ачааллыг хєнгєлєх, тєрийн данхар зардлыг бууруулах, орон тоо, зардлыг хямдруулах арга хэмжээ авахыг Засгийн газарт vvрэг болгосон ч хэрэгжсэнгvй.

Хэт хавтгайрсан нийгмийн халамжийг цэгцлэх, зорилтот хэсэгт тєвлєрvvлэн шинэчлэл хийхээр ОУ-ын байгууллагуудтай тохирсон хєтєлбєрєєр vvрэг авсан ч хэрэгжvvлж чадсангvй. Энэ бvхнээс vзэхэд тєр засгийн тєвшинд хямралтай тийм хvчтэй тэмцэх шаардлага бий болоогvй юм шиг ойлгогдохоор байна. Дэлхий нийтийг хамарсан санхvv, эдийн засгийн хямрал ард иргэдэд, хєдєєгийн малчдад тэдний амьдралд тун хvндээр нєлєєлсєн нь харагдаж байна. Мал, мах, тvvхий эдийн нь vнэ унаж, єрхийн орлого буурч байхад эдэлж хэрэглэдэг зvйлс, шатахуун тосны vнэ эрс нэмэгдэж, ёстой л "Vнийн хайч"-нд хяргууллаа. Олон айл єрх ядуу, эмзэг бvлгийнхний эгнээнд шилжлээ.\

- Та олон удаагийн тєсєв батлалцсан туршлагатай. Таны тєсєєллєєр 2010 онд манай улсын эдийн засгийн тєлєв байдал ямархуу байх бол?

-Тєрд ажилласан 30 гаруй жилийн хугацаанд олон л тєсєв, тєлєвлєгєє, vндсэн чиглэл боловсруулалцаж, батлуулж хэрэгжvvлж байжээ. Тєсєв тєлєвлєгєє болгон л єєрийн гэсэн євєрмєц давуу тал, ялгарах онцлогтой бодлого агуулсан байдаг. 2010 оны тєсєв, vндсэн чиглэл ч гэсэн vvний нэг ижил жишээ. Манай улсын эдийн засгийн хєгжлийг єєдрєгєєр тєсєєлсєн баримт бичиг болсон гэж vзэж байна. Єнгєрсєн оныхтой харьцуулахад ахиц єєрчлєлт, дэвшил хєгжил гарах нь эргэлзээгvй Гэхдээ л хямралын vед хэрэгжих тєсєв учраас бас онцлогтой, болзошгvй эрсдэлтэй нь тодорхой. Эдийн засгийн vр ашиг, єгєєжийн талаас нь авч vзвэл бодлого нь ч, хэрэгжилт нь ч шvvмжлэлд єртєх магадлал єндєртэй.

- Иргэн бvрт Хvний хєгжил сангаас эх орны хишгийн эхлэл болгон 120 мянган тєгрєг бэлнээр єгєх тогтоолыг УИХ баталсан. Бэлэн мєнгє тараах нь инфляцид нєлєєлєх болов уу гэсэн болгоомжлол бий?

-Ийм болгоомжлол байгаа нь зvй ёсны vзэгдэл гэж хэлмээр байна. Зєвхєн болгоомжлол тєдийгvй бодит аюул ч байж болзошгvй. Хэрхэн зохион байгуулахаас л хамаарна. Их мєнгийг бєєнєєр тараагаад , мєнгєний нийлvvлэлтийг нэмэгдvvлэх замаар явбал бодитой аюул учирна. Гvйлгээнд байгаа мєнгєний хэмжээг нэмэгдvvлэхгvйгээр, vе шаттай оновчтой зохион байгуулж чадвал инфляцид нєлєє багатай байх болно. Аль ч арга замыг сонголоо гэсэн хєдєлмєрийн vр дvнтэй холбоогvйгээр бэлэн мєнгє тараах нь эдийн засгийн хувьд ч, нийгмийн оюун санаа, сэтгэхvйн хєгжпийн хувьд ч зєв бодлого гэж vзэх vндэсгvй юм.

-Хvvхдийн мєнгє, залуу гэр бvл, шинэ тєрсєн хvvхдэд олгодог мєнгийг Хvний хєгжил санд тєвлєрvvллээ. Хvvхдийн мєнгє хєдєє орон нутгийн орлого багатай иргэд, малчдад ихээхэн дэмжлэг болж байсан. Ингэж нэгтгэх нь зєв байв уу. Эсвэл нийгмийн халамжийг хавтгайрсан эмх цэгцтэй болгох алхам уу?

-Хvний хєгжил сан байгуулсан нь нийгмийн хавтгайрсан халамжийг цэгцлэх гэхээсээ нэр тєрлийг нь цєєлєх, алсдаа бодлоготой болох, гал унтраах, амь залгуулах агуулгаасаа єєрчлєгдєх эхлэл гэвэл онох байх л даа. Улсын тєсвєєсєє шууд хуваарилан тараадаг байсан халамж нь эх орны баялгаас хувь хvртэх хэлбэрт шилжиж байгаагаараа ялгаатай. Нийгмийн хавтгайрсан халамжийг цэгцэлнэ гэдэг бол бодлогоор хийх томоохон шинэчлэл бєгєєд хэрэгжvvлж эхлээгvй нь харамсалтай. Энэ нь амар хэрэгжих зорилт биш ч гарцаагvй хэрэгжvvлэхээс єєр аргагvй нєхцєл vvснэ. Хугацаа алдах нь туйлын ашиггvй.
Хvvхдийн мєнгє хєдєє орон нутгийн орлого багатай иргэдийн амьдралд ихээхэн дэмжлэг болж байсан гэдэг vнэн шvv.Одоо Хvний хєгжил сангаас иргэн бvрт 120 мянган тєгрєг олгох болохоор єрхийн орлого илvvтэй нэмэгдэх юм. Дєрвєн ам бvлтэй, бага насны хоёр хvvхэдтэй єрх урьд нь хvvхдийн мєнгєнд 270 мянган тєгрєг авдаг байсан бол одоо Хvний хєгжил сангаас 480 мянган тєгрєг авна. Энэ хэмжээ цаашдаа улам нэмэгдэх учиртай.

- Хvний хєгжил санг хэрхэн арвижуулах ёстой вэ. Зєвхєн уул уурхайн салбараас хамаарахгvйгээр хєрєнгийг нэмэгдvvлэх боломж бий юу?

-Хvний хєгжил сангийн тодорхой хэсэг, хувь хэмжээг vр ашигтай байршуулах, хєрєнгє оруулалт хийх замаар байнга єсгєж арвижуулж байх учиртай. Бусад улс оруудад ийм л зарчмаар томоохон сангууд бий болсон байдаг.Хvний хєгжил сангийн vндсэн эх vvсвэр нь уул уурхайн салбараас орох орлого хэвээрээ л байх болно. Бид урьд нь зэс, алт зэрэг уул уурхайн бvтээгдэхvvний vнийн єсєлтєєс Монгол Упсыг хєгжvvлэх сан байгуулж овоо ч хєрєнгє хуримтлуулсан. Гэхдээ л энэ сангаа хєрєнгє оруулалт болгоод, нийгмийн халамжид тараагаад, тєсвийн алдагдлаа нєхєєд хэрэглээд дуусгасан. Хvний хєгжил сан ийм болох ёсгvй. Vндсэн орлого болон vйл ажиллагааны vр дvнгээрээ єсєж арвиждаг байнгын сан байж Монгол Улсынхаа иргэдэд хувь хишгээ он удаан жил хvртээх зорилготой юм.

- УИХ-ын гишvvн бvрт тэрбум тєгрєг хуваарилсан нь багагvй хэл ам дагууллаа. Єнгєрсєн жилийн 500 сая тєгрєгєє Та тойрогтоо ямар томоохон хєрєнгє оруулалтад зориулсан бэ. Тэрбум тєгрєгийн хєрєнгє оруулалтыг хуваарилах саналаа холбогдох газарт нь хvргvvлсэн болов уу?

-УИХ-ын гишvvдэд хєрєнгє мєнгє хуваарилсан, хуваарилаагvй гээд нэлээд шуугилаа, тєрийн тvшээддээ янз бvрээр нэр хоч єгч байна.
Энэ бол гишvvний нэрээр мєнгє хуваарилж байгаа хэрэг биш, гишvvдээрээ дамжуулан бодлого, зорилтоо тодорхойлохдоо ард иргэдийнхээ санал, хvсэлтийг харгалзан vзэж байгаа явдал гэдэг утгаар нь хандвал асуудал илvv ойлгомжтой. Єнгєрсєн 2009 онд гишvvн миний саналаар Баруун-Урт суманд Дулааны цахилгаан станц барих, шугам сvлжээний шинэчлэл хийх бэлтгэлийг хангах, гэр тєсєл хэрэгжvvлэх, сумдын ЗДТГ-ын тоног тєхєєрємж, техник хэрэгслийг шинэчлэх, зарим сумдад хvн эмнэлэг, ЗДТГ-ын парк шинэчлэл хийх, шинээр ашиглалтад орж байгаа сургууль, эмнэлэгт тоног тєхєєрємж авч єгєх, аймгийн тєвд сvv, сvvн бvтээгдэхvvн, мах, махан бvтээгдэхvvний зах байгуулах, Талбулагийн уурхай тосгон, ойр орчмын малчдыг гар утасны холбоонд хамруулах зэрэг арга хэмжээнд хєрєнгє мєнгийг хуваарилж зохион байгуулсан.

-Тєсвийн шинэчлэл хийх тухай УИХ-ын гишvvд тєсєв батлах vед нэлээд ярьсан. Эдийн засагч хvний хувьд таны бодлоор шинэчлэлийг хэрхэн хийвэл зохистой вэ?

-Тєсвийн шинэчлэл хийх зайлшгvй шаардпага бий. Ер нь шинэчлэл хийх асуудал нь бий болсон нєхцєл байдал, зайлшгvй шийдвэрлэх тулгамдсан зорилтоос урган гарч байдаг. Сvvлийн 3-4 жилд манай улсын эдийн засаг, санхvvгийн чадавх ихээхэн нэмэгдлээ. Vvнтэй холбогдуулан тєсвийн шинэчлэл хийх шаардлага, vндэслэл урган гарч байгаа юм.Улсын тєсєв санхvvгийн цар хvрээ цомхон, хєрєнгє мєнгєний хомсдолтой байх vед асуудлыг тєвлєрсєн зарчмаар хvч хєрєнгийг тарамдуулахгvй байх, нэгдсэн хяналт, зохицуулалттайгаар шийдвэрлэж зохион байгуулах нь vр дvнтэй байсан. Тєсвийн хууль журам ч энэ л зарчимтай нийцэж зохицсон байгаа юм. Эдийн засаг санхvvгийн чадавхи сайжирч тєсєв, хєрєнгє оруулалт нэмэгдэхийн хэрээр асуудлыг тєвлєрvvлэн шийдвэрлэх боломж хомсдож vр дvн нь буурч байна. Нєгєє талаар тєсвийн эрх захирагчдын эрхийг єргєтгєж vvрэг хариуцлагыг дээшлvvлэх замаар тулгамдсан асуудлыг удирдлагын тєвшин, тєвшиндєє бие даан шийдвэрлэж байх шаардлага бий болсон.
Vvнийг манайхан орон нутгийн эрх, vvрэг хариуцлагыг єндєржvvлэх, тєвлєрлийг сааруулах гэх зэргээр ч томъёолдог. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд хvн амын орлогын албан татвар, мал бvхий иргэдийн орлогын албан татвар, аж ахуйн нэгжийн орлогын татварыг аймаг, сумын тєсєвт ордог болгохоос асуудал эхэлж байна.

-Таны сонгогдсон тойрогт тулгамдсан шийдвэрлэвэл зохих ямар асуудал байна вэ?

-Аль ч тойрог, аймаг, сум орон нутагт тулгамдсан олон асуудал байдаг. Энэ нь єнєєгийн нєхцєл байдал, хєрєнгє мєнгєн их хомсдолтойгоос ер нь ядуугийн зовлонгоос vvдэлтэй. Сvхбаатар аймгийн хувьд Засгийн газрын Мянганы зам тєслийг vргэлжлvvлэн барих, аймгийн тєвийг нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбох, бvс нутаг, тив хоорондын хамтын ажиллагааны интеграцид авто зам, тємєр замаар дамжиж оролцохоос эхлээд нийгэм, соёлын барилга байгууламж барих, жижиг, дунд vйлдвэрлэлийг хєгжvvлэх зэрэг асуудал тулгамдсан зорилт болоод байна. Мянганы зам тєслийн хvрээнд хатуу хучилттай зам барих ажил амжилттай хэрэгжиж Хэнтий-Сvхбаатар аймгийн хилийн заагт хvрсэн. Энэ жил 50 км барих зорилт тавигдаж, хєрєнгє мєнгє нь тєсєвт тусгагдсан. Уг замыг эрчимтэй барих асуудалд Сvхбаатар аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишvvд тэргvvлэх ач холбогдол єгч, шvvмжлэлд єртєєд байгаа гишvvдэд єгсєн гэдэг хєрєнгєнєєс тэрбум нь эл замын ажилд зарцуулагдана.

- Ардчиллын арван дайсан гэж зарим улстєрчдийг нэрлэсэн. Тvvний дунд таны нэр ч дурдагдсан байсан. Та мэдээж хэрэг эмзэглэсэн байх. Яагаад ингэх болов. Та байр сууриа илэрхийлэхгvй юу?

-Ардчиллын анд нєхєр, дайсан гэж зарим хvмvvсийг нэрлэсэн байсныг vзсэн. Ардчилал бол ард тvмний ємч гэдэг биз дээ. Тэр утгаар нь авч vзвэл ард тvмэн єєрєєр дvгнэх байлгvй. Ардчиллыг ард тvмнээс нь салгаж, єєрсдєє, хэсэг бvлэгтээ ємчлєх гээд байгаа улсад бол єєрєєр дvгнэгдсэн юм байлгvй. Ард тvмэн єєрсдєє хэн нь анд нєхєр вэ? хэн нь ямар vзэл бодолтой вэ? гэдгийг ялгаж салгаж байгаа шvv дээ.