“Иргэдийн шударга шүүх” төвийн тэргүүн Х.Бат-Ялалттай хууль зүйн салбарын шинэчлэлийн талаар ярилцлаа.

-Та Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинийг салбартаа хийж байгаа шинэчлэлийнх нь талаар халз мэтгэл­цээнд уриад байсан. Та хоёрын мэтгэлцээн юу болов?

-Мэтгэлцээнд урьсан ч хариу өгөхгүй байна. Хууль зүйн салбарын хүрээнд хийх гол ажил нь төрийн албан хаагчид ир­гэдийнхээ гаргасан өргө­дөл, гомдлыг хуулийн ху­га­цаанд хууль зүйн үн­дэслэлтэй шийддэг бол­гоход орших юм. Үүнийх нь талаар мэтгэлцэе гээд Х.Тэмүүжинд урилга хэл­бэ­рээр хүсэлт хүргүүлсэн ч хариу өгсөнгүй. Хариу өгөхөөс эмээж байгаа нь төр болон иргэний харилцаанд үүссэн ан цавын илэрхийлэл.

Дээрээс нь “Хууль зүйн салбарын шинэч­лэлийн талаар иргэдээс санаа сэтгэлийг сонсч байна” гэсэн зар явж байгаа.  Гэвч бодлого, зарчмын хувьд өөр саналтай хүний саналыг нь сонсохгүй юм. Тэгсэн атлаа ард түмний дунд  санал асуулга явуулж байгаа мэт олон нийтийг төөрөгдүүлж байгаа нь өмнөх засгийн бодлогоос ялгагдах юм алга. Яагаад мэтгэлцэхээр урилга, зарлага хүргүүлэв гэхээр хууль зүй бол маш эмзэг салбар. Нийгмийн бүх асуудлын зөв, бурууг нь ялгаж салгаж дэнсэлдэг гэдэг утгаараа өндөр ач холбогдолтой.

Гэтэл өнөөдрийн байдлаар салбарын шинэчлэл нь боловсон хүчний өөрчлөлт нэрээр бүлэглэл хоорон­дын солилцоо төдий байна. Бодлогын хувьд хуулийг өөрчлөх төдийхөн. Шинэчлэл гэж яриад бай­гаа атал бодит амьдралд шударга бус зүйл, хэлмэг­дэлт, хүний эрх зөрчсөн тохиолдол байсаар байна шүү дээ. Ялангуяа, хуу­лийн байгууллагын ажил­чид иргэдийг ялгаварлаж, гадуурхдаг нь хэвээр бай­хад салбарын өөрчлөлт бодитой хэрэгжиж ча­дахгүй.  Хүний эрхийг нэмэхээс эхлээд төрийн албан хаагчдад шаардлага тавих, тавьсан асуудлынхаа шийдвэрийг авч чад­даг болох гарц гаргалгааг ярихгүй байгаа нь учир дутагдалтай байна.

-Та хариугаа нэхээгүй юм уу?

Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин

- Нэхээд л байна. Гэвч мэтгэлцэнэ эсвэл мэтгэл­цэхгүй гэдгээ хэлэхгүй юм. Хэрэв хүсэхгүй бай­гаа бол ямар үндэслэлээр үгүйсгэв, цаг хугацааны тухайд хойшлуулах уу гээд хэлж ярих зүйл их байна. Мэтгэлцээн зохиосноор ард иргэд хууль зүйн сал­барын бодлогын эргэл­зээтэй олон асуудал нэг мөр болж ойлгогдох учир­ тай. Түүнээс биш Х.Тэмүүжин гэдэг хүнийг хувь хүн, хуульч хүн гэдэг талаас нь дийлэх гээд байгаа юм биш. Үүнд ялалт, ялагдал гэж байх­гүй.

Харин хууль зүйн салбарт бодитой ямар өөрчлөлт хэрэгтэй байгааг яримаар байна. Өнөөдөр энэ салбарыг хүн бүр өөр, өнцгөөр харж байгаа. Миний хувьд хууль, шүүхийн өмнө бүгд эрх тэгш байх, тэгш боломж олгодог байгаасай гэж хүсч байна. Сүүлийн үед манай иргэд мөнгө, эрх мэдэлтэй хү­нийг эрүүгийн хариуц­лагад татсаныг шинэч­лэлийн үр дүн гэж хараад байх шиг.

Тэгвэл энэ бол хуулийн бай­гуул­лагын гэмт хэрэг илрүүлэх үнд­сэн ажил нь юм. Магадгүй хэл­мэгдүүлэлт, үнэн худлыг нь дэнслээгүй улс төрийн зорилгоор нэгнийгээ довтолсон шинжтэй үйл ажиллагаа ч байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр олон дуулиантай хэрэг илрүүлснээрээ хууль зүйн салбар шинэчлэгдлээ  гэж ойлговол өрөөсгөл болно. Хууль зүйн салбарт бодитой шинэчлэл алга даа. Х.Тэмүүжиний тоглолт л байна

-Х.Тэмүүжин сайдын шинэчлэлийн гол акц нь хууль  өөрчлөх тухай юм. Та нэгэн хэлэлцүүлэгт “Манай улсын хууль сайн. Хэрэгжүүлэхдээ учир дутагдалтай ханддаг” гэж байсан?

-Өөрчлөх ёстой хуулиа олохгүй байна шүү дээ. Эрүүгийн хуулийг бүхэлд нь өөрчилж  эдийн засаг болоод сэтгэл санааны хохирлын тухай асуудлыг байхгүй болгох нь. “Хохирлоор нь гэмт хэргийг ангилдаггүй болгоно” гэж дэлхийд байхгүй жишиг ярьж байна.

Өөр хоорондоо зөрчилдөөнтэй, нэгнээ үгүйсгэсэн олон хууль батлахыг санаархаж байгаа нь нууц биш. Яриад байвал учир нь олдохгүй  зүйл олон бий. Яамныхан ч учрыг нь ойлгож байгаа юм уу даа. Миний ойлгосноор 16 хууль шинээр гаргаж, найман хууль өөрчлөх юм шиг байна лээ. Үүнийгээ “24 хууль өөрчилсний дараа эмнэлгийн барилгыг аваад дэд бүтэцтэй болвол  ямар ч гэмт хэрэг ярих шаардлагагүй болно” гэж ярих юм. Энэ бол хуульч хүний сэтгэсэн санаа биш болов уу.

Улс төрч хүний үг юм уу даа. Иймэрхүү байдлаар нүд хуурсан, чанаргүй, агуулгагүй өөрчлөлтийг хийвэл хэсэг хугацааны дараа дахиад л зовж шаналсан, хэлмэгд­сэн ард иргэдийн шаард­лагаар салбарын шинэч­лэлийг хийнэ гэх биз. Эрх зүйч хүний хувьд энэ салбарыг зөв гольдролд нь ороосой гэсэн санаа зовоод сууж байна.

-Хууль болоод бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шүүмжлэх хүн олон байна.  Тухайлбал, давтан хэрэг үйлдвэл анх удаа гэмт хэрэг үйлдсэн мэтээр шийтгэнэ гэхчилэн буруут­ныг өөгшүүлэх хууль гарах нь гэж хуульчид хэлж байсан?

Нийслэлийн хэм­жээнд дүүр­гүүдийн цаг­даа­гийн хэлтсийг хэд, хэдэн бүтэц болгож хуваалаа

-Нийслэлийн хэм­жээнд дүүр­гүүдийн цаг­даа­гийн хэлтсийг хэд, хэдэн бүтэц болгож хуваалаа. Ур чадваргүй бүтцийн задрал боллоо гэхэд хилсдэхгүй.  Хуулиа­раа хэлтсийн албан дарга нар явуулж байгаа арга хэмжээг баталгаажуулж  тогтоол шийдвэр гаргах зохицуулалттай. Гэтэл хэлтэс задарсан байдлаас харахад албаны дарга гэж байхгүй юм билээ. Харин ахлах байцаагч, ахлах ажилтан, ахлах төлөөлөгч гэж байна. Эдгээр хүмүүс нь эрх зүйн хувьд эрх мэдэлгүй байх атлаа бичиг баримтад шийдвэр гаргаж байх жишээтэй.

Бас л хууль зөрчиж байгаагийн тод илрэл нь. Энэ бүхнийг харахад хуулийн дагуу өөрчлөлт шинэчлэлийг хийж чадахгүй  байна. Өөрчилж байгаа хууль болгоны зүйл, заалт тус бүрээр нь задалж ярих юмсан. Даанч танай сонины зай хүрэлцэхгүй байлгүй дээ. Товчхондоо  хэлэхэд, хууль зүйн салбарын шинэчлэл гэдэг үгийг ярьж УИХ-д сонгогдсон улс төрийн нам, өөрчлөлтийг хийх гэсэн эрх мэдэлтнүүдийн үйлдлийг ажиглахад шинэчлэл хийгдэхгүй нь.

Дээрээс нь шинэчлэл хийнэ гээд гоё ярих ч хийхэд нь оролцоё гэсэн хүнийг яагаад сонсохгүй байгааг нь асуумаар байна. Би саналаа хэлмээр байна. Хуулийн төслийнх нь ажлын хэсэгт орж, са­наа оноогоо нэмэрлэмээр байна. Гэсэн атлаа энэ тухай бодоогүй, мэдэхгүй хүнээс “Саналыг чинь сонсоно” гэх нь  ардыг хуурсан шоу гэдгээ баталж байгаа юм.

-Та шинэчлэлийн үр дүнг хүлээгээд байх шиг байна. Үр дүн нь тодорхой хугацааны дараа гарах юм биш үү?

-Үр дүн өнөөдрөөс эх­лээд л мэдэгдэх боломж­той. Эрүүгийн хэрэг буруу шийдэгдсэнээс болоод шүүх, прокурор, цагдаа­гийн албан хаагчдын шийдвэрт гомдолтой байгаа иргэдийн гомдлыг хянах ажлын хэсгийг нэн даруй байгуулах хэрэгтэй.

Шинэчлэх шаардлагатай, шаардлагагүй гэдгийг тэд л хэлээд өгнө. Үнэхээр хуулийн салбар нь муу юм уу, хууль зүйн зохи­цуу­лалт нь муу юм уу гэдгийг тогтооход амархан. Нөгөө талаар салбарын шинэч­лэл нь өөрөө хүний эрхтэй холбоотой. Шүүх, проку­рор, цагдаагийн албан хаагчийн гаргасан шийдвэрт гомддог иргэн байсаар байгаа нь энэ салбар муу гэдгийг нотол­но.

Тэгэхээр хүнийхээ эрхийг сэргээх тухай асууд­лыг ярих ёстой. Хүний эрхийг хамгаалах, сэргээх хоёр өөр ойлголт бий. Хүний эрхийг сэргээх гэдэг нь өнгөрсөн хугацаанд хуулийн сал­барын муу ажиллагаанаас болж хохирсон, хэл­мэгдсэн, асуудал нь буруу шийдэгдсэнийг нь зөв болоход анхаарах ёстой.

“Шинэчлэлийн Зас­­­гийн газар учраас өн­гөрсөн бүх зүйл хамаагүй”  гэж байна. Тэгвэл өнгөрсөн хуга­цаанд гар­гасан алдаагаа засахгүй­гээр шинэчлэл төгс хийгдэхгүй. Эрх бүхий албан тушаалтныг илрүүлдэг байхыг ард түмэн хүсээд байна шүү дээ.

-Танай төвд хандах иргэд ямар гомдол хэлдэг юм бэ?

-Өнөөдрийн байдлаар манай төвд хуулийн байгууллагатай холбоотой гомдол, санал гаргасан иргэний тоо 10 мянга хүрсэн байна. Эдгээр иргэдээс  хуульд гомдож ирсэн нэг ч хүн байхгүй. Зөвхөн төрийн албан хаагчдад гомдсон байдаг.

Шалгуулъя гэсэн юм шал­гаагүй, өгсөн өргөдлийг шийдээгүй, гаргасан хүсэлтийг биелүүлээгүй, гэрчийн мэдүүлэг авч өгсөнгүй гэхчилэн хүний хүчин зүйлээс хамаарал­тай зүйлийг ярьдаг. Хууль зүйн салбарын алдаа хаана байна гэхээр энэ байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл, болов­сон хүчнийхээ шударга ажиллах нөхцлийг нь бүр­дүүлээгүй байж шинэчлэл яриад яах юм бэ. Хянадаг байгууллагын тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр салбарын шинэчлэл үр дүнд хү­рэхгүй гэдгийг хэлмээр байна.

-АН-ыг засаг авснаас хойш бусдыг захиалгаар яллах тогтолцоо ихэслээ гэж улс төрийн хүчнүүд мэдэгдэх болсон. Та юу гэж бодож байна?

Шударга үнэн гэдэг  ялсан талд нь очиж байна

-Хууль зүйн салбар улстөржиж байгаад сэтгэл зовж байна.  Улстөржинө гэдэг нь улс төрийн на­муудын эрх мэдэл өөрч­лөгдөх болгонд хуулийн байгууллагын бүтэц, удирдлага нь өөрчлөгдөх юм. Өмнө нь тэгдэггүй байсан шүү дээ. Шүүх, прокурор, цагдаа гээд үнэ­­нийг тогтоодог байгууллага маань улс төрийн нөлөөллөөс болж өөрчлөгдөж байгаа.

Шударга үнэн гэдэг нь  ялсан талд нь очиж байна гэсэн үг. Энэ бол хамгийн аюултай. Гэмт хэрэг үйлд­сэн этгээд хэн байхаас хамааралгүй шийтгэдэг байх ёстой. Өнөөдрийн байдлаар МАН-ынхан “АН-ын засаг манай намын гишүүдийг шалтаг шалтгаангүй, бусдын захиалгаар  барьж хорилоо” гэх юм. МАН-ын мэдэгдэл бодитой эсэхийг цаг хугацаа харуулна.

Харин хуулийн байгууллагыг гэмт хэрэгтэй тэмцсэнийх нь төлөө буруу ойлголт төрүүлэх нь эргээд сөрөг үр дагавар дагуулж мэдэх юм. Учир нь өдгөө  барьж шалгаж байгаа асуудлыг өмнө нь яагаад илрүүлж чаддаггүй байсан юм бэ.

Илрүүлсэн мөртлөө яагаад шалгадаггүй байсан юм бэ гэх асуудал байна. Хуулийнхан нийгэмд болж байгаа муу муухай зүйлийг мэдэж байгаа. Хамгийн гол нь шийтгэж чаддаггүй юм шиг санагддаг. Энэ нь хууль, хяналтын байгууллага улс төрийн нөлөөнд байгааг илтгэх биз ээ. Өөрөөр хэлбэл, хуулиа мянган удаа өөрчилсөн ч улс төрийн нөлөөллийг арил­гаж чадахгүй. Нөлөөллийг арилгах бодлого ч боловсруулахгүй байна.

-Иргэний Зориг Ногоон намаар юутай байна. Та намынхаа удирд­лагуу­дын хийх ажилд сэтгэл дундуур буйгаа илэрхийлж нам дотроо жигүүр хүртэл байгуулсан байх аа?

-Ерөнхийлөгчийн сон­гуульд ямар хөтөлбөртэй оролцох, хэнийгээ дэв­шүүлэх цаашлаад 2016 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох намын мөрийн хөтөлбөр боловсруулах гээд ажил их байна. Дээ­рээс нь намын гишүүн, дэмжигчдийнхээ итгэлийг олсон ямар ажил зохиох вэ гэхчилэн намын бодлого, үйл ажиллагааны төлөв­лөгөөнд суурилж ажиллаж байгаа.

Миний хувьд манай нам засагт хамтарч байгаа ч төрийн албанд очих сонирхол алга. Тэгээд ч намаас сонгогдсон УИХ-ын ги­шүү­дийнхээ үйл ажил­­лагаанд сэтгэл дун­дуур явдаг гишүүний нэг нь би. Тэд зоригтой байж чадахгүй байна. Төрийн эрх мэдэлтнүүд ан гөрөө хийсэн, тусгай хамгаа­лалтын газарт ахуйн зо­риулалттай газар олгосон.

Уул уурхайн томоохон ком­пани бая­лагийг нь цөлмөчихөөд нөхөн сэргээлтийг нь хийгээгүй гээд асуудал байхад Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайд маань дорвитой ажиллахгүй юм. Бодлого боловсруулах, хууль дүрэм санаачлах, байгаль орчинд учруулсан хохирлыг эргэн төлүүлэх, гэм буруутай этгээдийг хуулийн байгууллагаар шалгуулах ажлыг хурц дайчин хийж чадахгүй байна.

Өмнөх Засгийн газраас ялгагдах юмгүй дээ. Ер нь хэн ч гэсэн шүүмжлэлийг хүлээж ав­даг байх ёстой. Шүүмжлэл бол алдааг засч, хөгжил дэвшлийг авчрах түлхүүр нь юм.