УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсэг гарчихсан шалгаж байна. Энэ ажлын хэсгийн дүгнэлт ямар байдлаар гарах бол гэж бодож байгаа вэ. Оюу толгойн гэрээг цуцлах гэж байна гэж шуугиад байгаа л даа. Уг гэрээтэй холбоотойгоор С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг нарын улстөрчдийг хорьж шалгаж байна?

-Ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа. Уг ажлын хэсгийг дүгнэлтийг эхлээд МАН, АН-ын бүлгүүд сонсох ёстой. Үүгээрээ дамжуулан УИХ, Засгийн газар ямар шийдвэр гаргах вэ гэдгийг ярилцах учиртай. Энэ жишгээр ажлын хэсгийн шалгалт явагдаж байхад нь Оюу толгойн гэрээг цуцлах гэж байна, энэ луйврын гэрээ гэх мэтээр цаас хараагүй байж улстөрчид олон нийтэд байр сууриа илэрхийлнэ гэдэг нь нэг талдаа хариуцлагагүй үйлдэл. С.Баярцогт, С.Баяр, Ч.Сайханбилэг нартай холбоотой асуудлыг хууль хяналтын байгууллага шалгаж байна. Оюу толгойн гэрээг хийхэд авлига өгч, авсан уу гэдэг нь тусдаа асуудал. Үнэхээр авлига авсан бол хариуцлагаа хүлээгээд явах ёстой. Тийм зүйл болоогүй бол ард түмэнд үнэн зөвийг хэлэх нь зөв.

Оюу толгойн гэрээг шууд цуцалж, улс төржүүлбэл өнөөгийн эдийн засаг болоод олон улсад бид ямар харагдах вэ гэдгээ бодох ёстой. Оюу толгойн гэрээ тоглоом биш. Олон талаас нь нухацтай хандах хэрэгтэй. Янз бүрийн мэдээлэлтэй байгаа улстөрчид цээжний пангаар юу ч хамаагүй ярьдаг энэ бүхэндээ дүгнэлт хийх цаг болсон. Цаасаар баримт болж баталгаажсан зүйлийг л ярих болохоос өглөө өрөөндөө кофе ууж байхад нь нэг хүн “Тэгсэн байна” гэж хэлэнгүүт үүнийг нь дагаж дарцаг шиг дэрвээд байж болохгүй. Төрийн түшээ гэдэг албан тушаалдаа хариуцлагатай хандах хэрэгтэй гэдгийг хэлье.

Миний хувьд ажлын хэсгийн дүгнэлтийг хүлээж байна. Ажлын хэсгийн дүгнэлт бөөрөнхий биш оновчтой, хэт нэг талыг барьсан биш, үндэслэлтэй дүгнэлт гарах ёстой. Үүний дараа Авлигын эсрэг парламентын бүлгийн зүгээс анализ хийж, хэвлэлийнхэнд өөрсдийнхөө байр суурийг илэрхийлнэ.

-Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хоёр ч хүнийг барьж хорин шалгаж байгааг буруутгах хүмүүс олон байна. Ялангуяа гадаад талдаа хөрөнгө оруулагчдад эргэлзээ бий болчихож байгаа юм биш үү. Улстөржөөд байгаа гэх юм?

-Оюу толгойн гэрээг хийхэд тэр дунд авлига байсан бол гэж түрүүн яриандаа би тодотгосон доо. Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хэрэв тийм бол хэн ч байсан хуулийн өмнө хариуцлага хүлээх л ёстой. Мөрдөн шалгах ажиллагаанд хүндрэл учруулна гэдэг үүднээс барьж хорьсон бол үүнийг буруутгах арга байхгүй. Улс төрийн өндөр албан тушаалтнаас эхлээд жирийн иргэн хүртлээ хийсэн үйлдэлдээ хариуцлага хүлээдэг жишиг тогтох нь буруу биш. Өнөөдөр өндөр албан тушаал хашиж байгаа хүмүүс ч гэсэн ирээдүйд ийм зүйл болж магадгүй гэдгийг бодож ажиллах ёстой болж байна. Гэтэл манайхан буруу зүйл хийсэн ч гэсэн биднийг яах ч үгүй гэдэг итгэл үнэмшилтэй яваад байж болохгүй. Монголын эдийн засагт хохиролтой зүйл хийсэн бол тэр хүмүүс яллагдах нь буруу биш. Гэхдээ ардчилсан Үндсэн хуулиар бидэнд нэг зарчим бий болсон. Тэр нь шүүх гэм буруутайг нь тогтоогоогүй байхад хэнийг ч гэм буруутан гэж шууд үзэж болохгүй гэж бий. Одоо мөрдөн байцаах ажиллагаа явж байна.

-Оюу толгойн гэрээтэй холбоотойгоор С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг нарыг улс төрийн зорилгоор намнаж байж болох уу?

-Цаг хугацаа харуулах байх. Миний хувьд хоёр зарчим л барьж байна. Нэгдүгээрт, Оюу толгойн гэрээтэй холбоотой нийгэмд үүссэн хардлагыг нэг мөр цэгцлэх. Ингэхдээ авлига авсан бол хариуцлага хүлээх ёстой гээд байгаа л даа. Ямар ч сайн гэрээ хийсэн хариуцлага хүлээх ёстой. Ямар ч муу гэрээ хийсэн тэр хүмүүс авлига аваагүй байхад нь яллана гэдэг байж болохгүй зүйл. Эцэслэн шүүх тогтоогоогүй байхад нь гэм буруутан мэтээр зарлах нь өөрөө хэлмэгдүүлэлт.

Нийгэм өөрөө авлигыг үл тэвчих сэтгэл зүйтэй болсоор байна. Үүнд бид талархах ёстой. Өнөөдрийн үг, үйлдэл маргааш гэж өдөр хянагдана гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс гаргаж буй шийдвэр бүхнээ олон талаас нь нухацтай харж, авлигаас ангид байх ёстой юм. Тухайн үед ийм болгоомжлол байсан бол илүү нээлттэй хууль хяналтын хамтарсан ажлын хэсэг байгуулаад явж болох байсан. Дараагийн том гэрээг хийх хүмүүс үүнийг бодох ёстой. Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотой асуудал УИХ-аар ороогүйн л алдаа шүү дээ. Цаашид УИХ-аар оруулахгүй бол ийм зүйл болж хоригддог юм байна гэдгийг ойлгож авч байгаа нь монголчуудын үнэ цэнэ. Одоогийн Ерөнхий сайд томоохон орд газартай холбоотой асуудлыг Үндсэн хуулиа зөрчин хэлэлцэхгүй байх соёл. Энэ огт буруу биш.

Бид авлигын эсрэг тэмцэх нь чухал гэж үздэг мөртлөө буцаад туйлын амархан хүмүүсээ өрөвддөг. Бүх зүйл хоёр тал болж явж байгаад бүдгэрээд алга болдог. Тиймээс дараагийн хүмүүс нь “Тэртээ тэргүй манайд энэ асуудал шийдэгддэггүй юм чинь” гээд давардаг. Ингэснээр муу засаглалын үзүүлэлт рүү явж, системээрээ авлигад идэгдсэн гэдэг нэр зүүдэг л дээ. Үүндээ бид цэг тавих ёстой. Үндсэн хууль зөрчөөд явбал өнөөдрийн өндөр албан тушаалтнууд мөн л баригдаад явна гэдгээ ойлгох хэрэгтэй. Дэлхийн аль ч орны жишигт байдаг. Өмнөд Солонгосыг хар л даа. Өнөөдөр шийдвэр гаргахдаа хуулийн байгууллагатайгаа сайн ажилла, хууль бүү зөрч, юуг ч битгий нуу. Нууж байгаа зүйл ингэж ил болдог. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд Стандарт банктай холбоотойгоор тэр зээлийг авах шаардлага байсан юм бол түүнийг ил тод ярьж болох байсан. Эрдэнэт үйлдвэрээр баталгаа гаргуулан явах нь Монголын эдийн засагт ийм үр өгөөжтэй гээд яриад парламентаар хэлэлцдэг ч юм уу, хамтын шийдвэр болгож болох байлаа. Тийм болохоор хардахаас аргагүй шүү дээ.

-Дубайн гэрээ болон хөрөнгө оруулалтын, хамтран ажиллах гэрээ яагаад өнөөдрийг хүртэл ил болохгүй байгаа юм бэ. Бизнесийн нууц гээд ил болгодоггүй юм уу?

-Дубайн гэрээтэй холбоотойгоор бид Ерөнхий сайдад асуулт тавьсан байгаа. Удахгүй ил тод болно.

Манай өндөр албан тушаалтнууд өнөөдрийн эрх мэдлээ мөнхийн юм шиг түүндээ бялуурч, хууль хяналтын байгууллагатайгаа үгсэн хуйвалдаж, хувийн компаниудтай нийгмийн өмчийг хувааж идэх замаар төрд болон ард түмэнд хохирол учруулбал хэн ч байсан хуулийн өмнө хариуцлага хүлээдэг жишиг рүү явах цаг болсон. Өнөөдөр сошиал хөгжиж хүмүүсийн мэдээлэл авах боломж ч улам нэмэгдсэн. 20 жилийн өмнөхөөс монголчууд тэс өөр болсон шүү.

Өмнө нь Эрдэнэт үйлд-вэрийн захирал нисдэг тэрэг хөлөглөн хоол идчихээд ирэхэд тэр үед “За, яахав дээ. Байдаг л зүйл” гэж хүлээж авдаг байсан. Өнөөдөр харин нисдэг тэрэг хөлөглөөд өдрийн хоол идээд иржээ гэсэн мэдээ гарвал юу болох вэ. Миний хувьд зөв жишиг рүүгээ явж байна гэж хараад байгаа.

Бид одоо баримттай л ярьж сурах хэрэгтэй. Үүн дээр тодорхой ахиц гарч байна гэж ойлгож байгаа. Тухайлбал, Стандарт банктай холбоотой асуудал гарсны дараа хууль хяналтын байгууллагынхан маань ажиллаж эхэлсэн. Уг нь буруутай л бол ажиллах ёстой л доо. Хэн, яагаад дарж байв. Хэн эс үйлдлээрээ булзааруулсан бэ гэдэг энэ жишиг рүүгээ бага багаар ч гэсэн алхам хийж байна. Цаашдаа улс төрийн намуудын санхүүжилттэй холбоотой жижиг ч гэсэн энэ зүйлсийг бид татаж гаргаж ирэх ёстой.

-Улс төрийн намуудын санхүүжилттэй холбоотой асуудал чинь өөрөө авлига юм биш үү?

-Харин энэ бүхнийгээ л тодорхой болгох ёстой гэж байгаа юм. Өнөөдрийн хуулиар хувь хүн нэг сая, аж ахуйн нэгжүүд 15 сая хүртэл төгрөг өгөх ёстой байтал үүнээс даваад нэг тэрбум төгрөг авчихсан бол яах вэ. Үүнийг авлига гэж үзэх үү. Ямар эрүүгийн хариуцлага хүлээх вэ гэхээр эрүүгийн хариуцлага хүлээхгүй торгуулах хуулийн заалттай. Нэг тэрбум төгрөг өгчихөж байгаа хүн торгуул төлөхөөс цааргалахгүй ээ.

Өнөөдөр бидний яриад байгаа Эрдэнэт үйлдвэр болон Стандарт банкны хэрэг энэ бүхний суурь болсон намын хандив гэдэг нэрээр халхлагдсан байж болзошгүй. Энэ мэтчилэн зүйлсийг Эрүүгийн хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар шийдэх ёстой. Тиймээс бид нийгэмд хүлээгдэж буй эрх зүйн соёл руу багаас нь эхлээд том руу нь явуулах шаардлагатай.

-Сүүлийн үед манайхан Баялгийн сангийн талаар их ярьж байна. Баялгийн сангаа зөв ашиглаад хөгжиж буй орнуудын жишгийг ч ярих болсон. Манай улс Баялгийн сантай болоход ямар хүндрэлтэй зүйлс байгаа бол?

-Баялгийн сан гэдэг ойлголт өнөөдрийн Эрдэнэс Таван толгой, Оюу толгойгоор юугаараа өөр вэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Баялгийн сан гэдэг нь нэгдүгээрт, менежмент нь улс төрөөс хараат бус байна. Эрдэнэс Таван толгой, Оюу толгойд улстөрчид очиж дураараа дургидаг газар. Үүнээсээ салах ёстой. Хоёрдугаарт, Баялгийн сан төсвийг нөхдөг байгууллага биш.

Энэ сангаа хуримтлал болгоод бизнесийн байдлаар арвижуулдаг. Бид энэ менежмент рүү орох шаардлагатай. Тэгж байж ирээдүйд одоо ашиглаж байгаа баялгаа ашиглана гэсэн үг. Ингэж тэргүүлэх салбаруудыг бий болгодог. Ирээдүйн өв сан, Хөгжлийн банк, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар дээр байдаг хааяа шахаа хийдэг энэ бүтэцтэйгээ манайхан андуурдаг. Одоо унш, жаахан соён гэгээр л дээ. 25 жил ийм маягаар явлаа шүү дээ. Ялангуяа ах нарт хандаж хэлж байгаа юм. Тэр Норвеги, Казахстанд очоод үз. Юу ч мэдэхгүй, нэг ч удаа гүүглдэж үзээгүй, ганц удаа репортыг нь авч үзээгүй байж цээжний пангаар, уншсан хоёр номынхоо хэмжээнд бүү сэтгэ. Эсхүл Төрийн ордонд хар цай уугаад явсан 25 жилийнхээ хэмжээнд битгий сэтгэ л дээ, ах нар аа. Энэ хүмүүс л өнөөдөр гай болж байна. Үүнээс сонголт, гарц байхгүй. Бид баялгаа ашиглаж чадахгүй байсаар дампуурна. Эсвэл улстөрчдийн гараас гараад мэргэжлийн байгууллага болоод тайланг нь олон нийт, сэтгүүлчид үздэг энэ зарчим руу орох ёстой. Энэ чинь барууны систем. Хятад хүртэл ийм болчихоод байна.

Бид ардчилсан улс, Казахстан дарангуйллын системтэй гэж ярьдаг. Тэр цаг өнгөрсөн. Казахстанд авлига алга, авлигын индексээрээ хамаагүй өмнө байна. Баялагтай холбоотой ил тод байдал нь манайхаас хэд дахин илүү хурдацтай явчихлаа. Бид асуудлыг бодитоор харж явахгүй бол Төрийн ордонд цээжээ дэлдэн маргасаар байтал 25 жилийн өмнө нэг гараанаас гарсан улсуудынхаа тоосон дунд хоцорлоо. Тэр улсууд мэргэжлийн сэлэлтээр урагшаа яваад байхад манайхан дотроо хэрэлдсээр доороо нохой самардаад үлдлээ. Үүний нэг жишээ нь Баялгийн сан байхгүй юу. Илүү ил тод, мэргэжлийн тайлбар өгөх тал дээр нь бид ажиллана.

-Төрийн мөнгөөр хайгуул хийсэн орд газруудыг хувийн компаниуд авсан гэдгийг Д.Сумъяабазар сайд хэлж байсан. Тухайлбал, Цагаан суваргын ордыг буцааж авна гэж яриад байгаа. Хувьд авсан компани хөрөнгөө оруулсан болохоор тэр хөрөнгийг улсаас өгөх үү. Хүндрэл хэр гарах бол, улс төрөөс эхлээд амаргүй замыг туулах байх...

-Бид зарчмын шийдэлдээ хүрэх ёстой. Үнэхээр Баялгийн сан байгуулъя гээд сонгодог замаар нь явах юм бол лиценз нь төрд байх ёстой юм. Оператор компаниуд нь хувийн хэвшил байна. Оператор компани нь гадны хөрөнгө оруулалттай байж болно. 50 хувь байх уу, 100 хувь байх уу гэдгийг ярилцах ёстой. Ярилцахгүй яваад байж болохгүй. Аль нөлөөтэй, мэдээлэлд ойр байгаа нь лицензүүдийг авдаг, мэдээллээс хол байгаа нь лиценз авдаггүй байж болохгүй л дээ. Эсвэл зарим компанидаа давуу тал олгох нь буруу. Үүнийгээ нэгдсэн байдлаар цэгцлэх цаг болсон.

Учир нь уул уурхайг бид шүүмжилдэг. Хүссэн ч, эс хүссэн дараагийн 25-30 жилийн манай улсын эдийн засаг уул уурхайгаас хамааралтай байна. Та бид хоёрыг амьд байх хугацаанд уул уурхай байсаар байх болно. Тиймээс аль болох зөв менежмент рүү нь эрт оруулах тусам улсад ашигтай. Хэрэв тийм байж чадахгүй бол та бидний үе дараа үедээ хараалгана гэсэн үг. Тэр утгаараа бид хэн нэгнийг бодох уу, дараа үеэ бодох уу, бид зөвөөр хийхийг бодох уу, зөв зүйл хийх үү гэдэг олон зарчмын өмнө ирж байна л даа.

Үнэхээр бид Баялгийн санг хийе л гэж байгаа бол стратегийн ордод улс хөрөнгө зараад хайгуул хийсэн бол төр эзэмшээд явах нь буруу биш. Эрдэнэт дээр гэхэд хэн нэгний мууг үзэх гэсэн асуудал огт биш. Арилжааны банк дахиж ийм том төсөл рүү орж болох юм уу гэдэг зарчмын асуудлыг хөндөөд байгаа юм. Хэрэв тэгвэл уул уурхайн компани гэж байхгүй болно. Учир нь уул уурхайн компани 17 хувийн хүүтэй зээл авч ажиллах гээд байдаг, арилжааны банк хүүгүй хөрөнгө оруулалт хийх гээд байна.

Тэгэхээр өрсөлдөөн байхгүй болно. Цаашдаа уул уурхайгаас олсон мөнгөө эргэлдүүлээд хүүлсэн мөнгөнөөс нь ард түмэн зээлэх гээд байгаа юм.

Хэрэв ингэвэл бидний Үндсэн хуульдаа тунхагласан дундаж давхарга гэдэг зүйл үгүй болно. Үүнд л бухимдаад байгаа юм. Өнөөдөр цаг хугацаа, хувь хүн гэдгээ хойш тавиад ирээдүйд бид юунд хүрэх вэ гээд 1990 онд юуг анх ярьж байснаа санах хэрэгтэй. Анх Үндсэн хууль батлаж байхад үг хэлж байсан хүмүүсийн ихэнх нь өнөөдөр Их хуралд байна. Тэр үед хэлж байсан үг нь өнөөдөр тэс өөр болчихсон явна. Үүнийг удахгүй бид ил болгоно. Улстөрчдийн яриа соронзон хальсанд байж байдаг. Сөрөг хүчин болохоороо заавал муулах ёстой, олонх болохоороо буруу ч байсан зөвтгөх ёстой, манай намын хүн байвал буруу ч байсан хаацайлах ёстой гэдэг зүйлийг эцэс болгох хэрэгтэй. Яахав ээ, өнөөдөр манай цаг үед л ийм зүйл болж байна.

Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан Санжийн Баяр тэр үед юу гэж хэлж байв. “Хэн ч хариуцлага хүлээхгүй тогтолцоо руу бид явж байна” гээд тэр хурлыг орхин гарсан протокол нь байх жишээтэй. Тэгвэл яагаад Ерөнхий сайд байхдаа тэр зүйлийг бодсонгүй вэ. Эсхүл мэдсээр байж Ерөнхий сайд байхдаа яагаад Үндсэн хуулийн өөрчлөлт яриагүй вэ гэдэг эс үйлдэл яригдаж эхэлж байгаа биз. Тэр үед яагаад хурлын ирц хүрэхгүй байсан бэ гээд өнөөдөр бид ямар араг ясан дээр тоглолт хийж байгаа вэ гэдэг нууц ил болно.

Сэтгүүлч Э.Энхболд