Я.Содбаатар: Бид амаргүй даалгавар, хүндхэн сорилттой тулаад байна
Засгийн газраас ирэх оны төсвийн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барилаа. Үүнтэй холбогдуулан 2017 төсвийн төслийг судлах МАН-ын бүлгийн ажлын хэсгийн ахлагч Я.Содбаатартай ярилцлаа.
-Ирэх оны төсвийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Бүлгийн ажлын хэсэг хуралдсан уу. Ер нь ирэх оны төсөв хэр бодитой болсон гэж дүгнэж байгаа вэ?
2017 онд Монгол гэдэг айлын нийгэм, эдийн засгийн байдал ямар байх, бүтээн байгуулалтын ямар ажил хийх, эдгээрт төр засгаас ямар арга хэмжээ авах вэ зэрэг асуудлыг бүхэлд нь багтаасан баримт бичгийг Засгийн газраас өргөн барьсан.
Бүлгийн ажлын хэсэг анхны хурлаа хийчихсэн. Хуралдаанаараа төсөв дээр анхаарах хэд хэдэн зүйл байна гэж үзсэн. Төсвийн шинэтгэл, зарлага, орлого тал дээр юу хэрэгжүүлэх вэ гэдэг дээр санал солилцсон. Санаа зовоож байгаа гол зүйл бол ирэх онд төлөх өр.
Бид ирэх оны тавдугаар сард Хөгжлийн банкаар дамжуулан Солонгос улсаас зээлсэн 580 сая ам.доллар, мөн оны төгсгөлд “Чингис” бондын эхний төлбөр болох 500 сая ам.долларыг бэлдсэн байх ёстой. Ингээд үзэхэд үндсэн зээл, зээлийн үйлчилгээний төлбөр, хүү болон бусад зардлууддаа зориулан 6 их наяд гаруй төгрөг төлнө.
Гэтэл 2017 оны төсвийн төсөөллийг гаргахдаа орлогоо 5.9 их наяд төгрөгөөр тооцсон байна лээ. Олсон бүх мөнгөө зээлийн төлбөрт өгсөн ч цаана нь мөнгө үлдэхээргүй болчихоод байгаа юм. Тийм учраас өр зээлийн зарим хэсгийг төсөвтөө суулгаад, заримыг нь менежментээр зохицуулах хэрэгтэй байна.
Ер нь төсвийн томоохон шинэтгэлийн бодлогыг одооноос хийж эхлэхгүй бол болохгүй нь. Зарлагаа хэрхэн хэмнэлтийн горимд шилжүүлж танах юм, орлого талдаа татварын бааз суурийг нэмэгдүүлэх чиглэлд хэрхэн ажиллах вэ гэдэг асуудлыг тойрч төсвийн хэлэлцүүлэг өрнөх байх.
-Орлого, зарлагын зөрүү их байсан. Төсвийн алдагдлыг 2.6 их наяд төгрөг гэж тооцсон шүү дээ. Энэ алдагдлыг ямар эх үүсвэрээс нөхөх вэ?
2016 оны төсвийг жилийн өмнө батлахдаа алдагдалтай баталж байсан. Сонгуулиар МАН засгийн эрхийг аваад, Засгийн газраа байгуулаад, Монголбанкны удирдлагуудыг томилоод төсвийн хөрөнгө оруулалтаар төлөгдөх бүх мөнгийг нэгдсэн нэг тоонд оруулсан. Ингэхэд Монгол Улсын төсвийн алдагдал үндсэндээ 20 хувь руу дөхөж гарч ирсэн. Энэ алдагдлыг тодотгол хийх үеэр 18 хувьтай байхаар баталсан.
Өмнө нь манай улс парламентаасаа гадуур маш их хэмжээний хөрөнгө мөнгө урсдаг байсан. Энэ байдлаас болоод төсвийн сахилга бат гэж байхгүй, олон төсөвтэй болчихсон байлаа. Тэгэхээр одоо бид бүх тоонуудаа нэгтгээд гадагшаа хэр хэмжээний өр төлбөр төлөгдөх юм, дотооддоо ямар хэмжээний өр зээлтэй байгаа юм.
Монгол гэдэг айл амьдрахын тулд ямар хэмжээний зарлага гаргах, орлого олох юм бэ гэдгээ тооцоод үзэхэд ирэх онд төсвийн алдагдал 10 хувьд хүрчихээд байна. Төсвийн алдагдлыг хэрхэн бууруулах вэ гэдгээ маш сайн тооцох ёстой. Энэ хэвээрээ цаашид байгаад байвал алдагдал тэр хэрээрээ нэмэгдээд л байна.
Мөн аж ахуйн нэгжүүдэд очих зээл хомсдоод, зах зээл агшсан чөтгөрийн тойрог шиг болсон нөхцөл байдлаасаа гарч чадахгүй. Тийм учраас “хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий” гэдэг шиг аль болох төсвөө алдагдал багатай, нөхцөл байдалтайгаа тааруулж батлах шаардлагатай.
-Та төсвийн алдагдлыг нөхөх эх үүсвэрийн талаар хариулсангүй?
Төсвийн орлогоо ямар байдлаар нэмэгдүүлж болох вэ гэдгээ маш нарийн тооцох ёстой. Бодитой төлөвлөх ёстой. Тухайлбал, орлогоо нэмэгдүүлэхийн тулд аж ахуйн нэгжүүдийнхээ үйл ажиллагааг жигдлэх, бизнес эрхлэгчдээ дэмжсэн томоохон шинэтгэлийн бодлого явуулах хэрэгтэй. Үүнийгээ дагаад татварын бааз суурийг нэмэгдүүлэх чиглэлд арга хэмжээ авч эхлээд байгаа.
-Тухайлбал?
Данс нь хаагдчихсан, өр зээл нь хэтэрчихсэн, янз бүрийн шалтгаанаар хүчний байгууллагуудын оролцоотой хэрэг, төвөгт татан оролцуулсан аж ахуйн нэгжүүдийг хуулийн дагуу хөнгөлөлт өгөх чиглэлд тодохой арга хэмжээ авч байна. Аж ахуйн нэгжүүд дээр ирж байгаа төрийн хүнд суртлыг гурав дахин бууруулах зорилт дэвшүүлсэн.
Нэг ёсондоо аж ахуйн нэгжүүд нь чөлөөтэй үйл ажиллагаа явуулдаг, чөлөөтэй бизнесээ эрхэлдэг нөхцөлийг бүрдүүлээд ирвэл дагаад татварын бааз суурийг өргөтгөх боломжтой. Хоёрдугаарт, томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг бид олон жил ярьсан. Энэ төсөл хөтөлбөрүүдээ бодитой хэрэгжүүлэх нь чухал. Тавантолгойн төсөл, Оюутолгойн гүний уурхай, Гачуурт болон эрчим хүчний чиглэлд хэд хэдэн том төсөл бий.
Мөн дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын томоохон төсөл хөтөлбөрүүд ч бий. Эдгээрийг хэрэгжүүлэх байдлаар гаднын хөрөнгө оруулалтыг татах, гадаадынхантай хамтарсан байдлаар бизнесийн ашиг олох хэрэгтэй. Зээл авна гэхээс илүү томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ хөдөлгөх байдлаар гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж, эдийн засгаа сэргээх чиглэлд ажиллах нь үр өгөөжийн хувьд хамгийн сайн.
Гуравдугаарт, экспортод чиглэсэн, дэмжсэн тусгай бодолго хэрэгжүүлэх ёстой гэж хувь гишүүний хувьд дүгнэж байна. Экспортолж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийхээ биет хэмжээг нэмэгдүүлэх, нэмүү өртөг шингээлт, үнэ ханшийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй.
Жишээлбэл, уул уурхайн гаралтай бүтээгдэхүүнээ нэмүү өртөг шингээж гаргах, эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэх чиглэлд шат дараатай арга хэмжээ авах, хөнгөн үйлдвэр болон бусад үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн буюу арьс, шир, махны хэмжээг нэмэгдүүлэх ёстой.
Ер нь экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлд цогц бодлого, арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байж гаднаас валют олж ирэх, түүнийг дагаад хөрөнгө оруулалт эдийн засагтаа шингээнэ. Мөн татварын уян хатан бодлого хэрэгжүүлж байж гадагшаагаа бүтээгдэхүүнээ зарна.
Дөрөвдүгээрт, олон улсын томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд хамрагдах ёстой. Тухайлбал, олон жил яригдаж ирсэн манай нутаг дэвсгэр дээгүүр дамжих интернэтийн шугам, авто зам, төмөр зам гэхчилэн зүйлүүдэд хамрагдаж орлогоо нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарах ёстой.
-Зарлага талдаа ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх вэ?
Зарлага талдаа гурван чиглэлд ажиллах шаардлагатай. Эхлээд төрийн байгууллагуудын санхүүжиж байгаа хэлбэрийг эргэж харах ёстой болов уу. Өөрөөр хэлбэл, үр дүнгээр нь санхүүжүүлэх ёстой гэсэн хэлбэрт шилжих нь зөв. Нэг ёсондоо, тухайн тооцсон ажлыг 100 хүн гүйцэтгэх үү, 100 хүний ажлыг 80 хүнээр гүйцэтгүүлэх үү гэдэг эрхийг төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарт өгөх ёстой юм.
Чадварлаг, цомхон орон тоотойгоор ажиллаад үр дүн л сайн гарч байвал заавал 100 ажилтантай байх гээд байх хэрэггүй ш дээ. Ийм байдлаар төрийн албан хаагчдын тоог цомхотгох, багасгах, төрийг чадварлаг цомхон болгох чиглэлд томоохон өөрчлөлт хийх ёстой.
Хөдөлмөрийн чадвартай ажиллах хүчний дийлэнх нь төр рүүгээ ороод суучихсан, яг баялаг бүтээх салбар дээр хүмүүс ажиллахгүй байна. Хоёрдугаарт, концессын гэрээгээр хийсэн, Хөгжлийн банкаар дамжуулаад эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр хийсэн, төсвийн тендер байдлаар хийсэн бүтээн байгуулалтын ажлаа эргэн үзэх хэрэгтэй.
Зарим дуусдаггүй барилга байгууламж байгаад л байна. Жил болгон төсвөөс хэдэн төгрөг авч л байдаг. Тийм учраас зарлага тал дээр хөрөнгө оруулалтын зардлыг харж, бодит нөхцөлтэй нь уялдуулах ёстой. Гуравдугаарт, нийгмийн хамгааллын зарим чиглэлийн үр өгөөж муутай халамжаас татгалзаж, зоригтой алхам хийх хэрэгтэй.
-Зарлага, алдагдал, өр. Эдгээрийг шийдвэрлэх арга замыг хайгаад л байна. Энэ дунд өрийг өрөөр төлөх тухай ч яригдаж байна. Гаднаас зээл авах нь тодорхой болж байх шиг байна?
Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал биднийг гарах гарцгүй болгосон. Ирэх жил зээлийн үндсэн төлөлт, хүү, торгууль, үйлчилгээний төлбөрт 6.6 их наяд төгрөг төлнө.
Сургууль, цэцэрлэг, цагдаа, хилийн цэрэг гээд бүгдийг нь татан буулгаад, тэг төгрөгийн төсөвтэй байлгаад, бүх олсон мөнгөө өрөнд өгсөн ч бид зээлээ бүрэн төлж чадахгүй. Тэгэхээр тэвчиж болох зардлаа танаад, төсөвт байгууллагуудаа хэвийн үйл ажиллагаа явуулах хүртэл нь зарлагаа тооцоод үлдсэн мөнгөөрөө өр зээлээ төлөөд явах нь зөв.
Ингээд цаана нь төлөх өр үлдэнэ. Түүнийг менежмент хийж төлөх ёстой болно. Ингэхийн тулд хоёр арга зам бий. Нэгдүгээрт, бонд худалдаж авсан, бидэнтэй харилцаж байгаа хүмүүст учир байдлаа хэлж төлөлтийн хугацааг хойшлуулж болно. Хоёрдугаарт, өөр зээл авч өмнөхөө төлнө.
Дараагийн зээлийг авахдаа болж өгвөл хөнгөлөлттэй зээл авах нь ашигтай. АН засгийн эрх барьж байхдаа 4-11 хувийн хүүтэй, 3-10 жилийн хугацаатай зээл авсан. Чаддаг бол 1-2 хувийн хүүтэй, 20 дээш жилийн хугацаатай төлдөг улс хоорондын, олон улсын байгууллага хоорондын хөнгөлөлттэй зээлээр солих л асуудал яригдаж байгаа юм.
-Бондын хөрөнгөөс мөнгө авсан аж ахуйн нэгж нь түүнийгээ төлөөд явах байх. Харин эндээс Засгийн газар хэр хэмжээний мөнгө өрөнд өгөхөөр байгаа юм бэ?
Монголбанкаар дамжаад гарсан өр зээлүүд буюу “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” байна. Мөн Хөгжлийн банкаар дамжин гарсан, Засгийн газраас баталгаа гаргаад гаднаас авчирсан өр зээлээс хэчнээн аж ахуйн нэгж аваад зориулалтын дагуу ашигласан бэ.
Эргэн төлөлт нь ямар хэмжээнд байгаа вэ зэргийг нягтлах ажлын хэсэг гаргаад шалгаж байна. Тийм учраас одоогоор тодорхой мэдээлэл бидэнд хомс байгаа. Төсөв хэлэлцэж байх хугацаанд эцэслэгдээд гараад ирэх байх.
-“Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдахаар болсон уу. Энэ хэр зөв гарц вэ?
Манай улс ОУВС-тай хамтарч ирсэн. Цаашид ч хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлнэ. Харин хэрхэн, ямар хөтөлбөрт хамрагдах нь одоо болж байгаа уулзалтын дараа илүү тодорхой болох байх. Тийм учраас яг өнөөдөр "Стэнд Бай"-д орох зөв, буруу гэж хэлэхэд хэцүү байна.
Яагаад гэхээр, тухайн байгууллагаас бидэнд ямар болзол тавих юм. Тэр болзлыг нь бид хүлээн авч чадах уу, ямар боломж байгаа вэ зэргийг харж байж тус хөтөлбөрт орох, үгүйгээ шийднэ.
-Томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ хөдөлгөхгүй бол эдийн засаг сэргэхгүй гэж та хэлсэн. ТЭЗҮ нь бэлэн болсон төслүүдээ хөдөлгөх юм уу, эсвэл шинэ төсөл хэрэгжүүлэхээр ирэх оны төсөвт тусгасан уу. Таны нэрлэсэн төслүүдийн ТЭЗҮ ямар төвшинд байгаа вэ?
ТЭЗҮ нь бэлэн болчихсон, хөрөнгө оруулагчид сонирхож байгаа төслүүд цөөхөн бий. Тавантолгойн төсөл, түүнийг дагасан цахилгаан станц барьж байгуулах, ДЦС-3, Дорнодын цахилгаан станцын өргөлтгөлийн асуудал болон эрчим хүчний эх үүсвэрүүд дээрээ түшиглэн томооохон цахилгаан станцуудыг барьж урд хөрш рүү эрчим хүч экспортлох чиглэлд ажиллах ёстой юм.
Уул уурхайн бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх үүднээс төмөр зам, бусад дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтуудыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Эдгээр төсөл хөтөлбөрүүдийн ТЭЗҮ батлагдчихсан. Одоо шийдвэрээ гаргаад, бодит ажил болгоод явах ажил л үлдсэн.
Алтны салбарт мөн томоохон зорилт дэвшүүлэх ёстой. 2015 онд Монгол Улс нийтдээ 15 тонн алт олборлосон. Энэ жил хүлээгдэж байгаа гүйцэтгэлээр 18 тонн алт олборлох ёстой. Ирэх жилээс алтны олборлолтыг 20 тоннд хүргэнэ гэсэн зорилт дэвшүүлэх ёстой.
Энэ бол Оюутолгойн алт ороогүй тоо. Гэхдээ жижиг нөхөн сэргээлт байдлаар шороон ордыг уулын ам болгонд олборлоод байдгийг хязгаарлах ёстой юм. Үр өгөөжийн хувьд бага, байгаль орчинд халтай зүйлээ орхиод үндсэн ордуудынхаа олборлолтыг нь эхлүүлж, дэмжих ёстой. Харьцангуй байгальд хал багатай байдаг.
-Одоогийн байдлаар ямар хэмжээний алт олборлочихсон байгаа вэ. Энэ жил гүйцэтгэлдээ хүрэхээр байна уу?
Эхний найман сарын байдлаар 11 тонн гаруй алт олборлоод байгаа. Оны эцэс гэхэд гүйцэтгэлдээ хүрчих байх. Хямралтай байгаа энэ үед алтны олборлолтыг нэмэгдүүлж байж эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлээс гарах боломжтой.
-Томоохон төсөл хөтөлбөрүүд гэснээс сүүлийн үед Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын асуудал багагүй маргаан дагуулж байна. Энэ чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил ирэх жил хийгдэх болов уу. Дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнэ өсөөд байгаа ч манайх нүүрсээ урд хөшид хэтэрхий хямд нийлүүлж байна гэж шүүмжлээд байна?
Эдийн засаг хямралтай байгаа үед уул уурхайн салбарт төрийн онцгой анхаарал хэрэгтэй. Нүүрсний зах зээл сэргэх хандлагатай байна. Энэ үед бид нүүрсээ нэг цонхны бодлогоор угаагаад гаргах ёстой юм уу, түүхийгээр нь гаргана гэвэл биет хэмжээ нь хэд байх юм гэдгээ тодорхойлох ёстой.
Тэгээд иргэдэд бас зөв мэдээлэл өгмөөр байгаа юм. Ер нь цогц бодлого хэрэгжүүлж байж нүүрснээс олох орлогоо нэмэгдүүлнэ. Манай нүүрс эцсийн хэрэглэгчдэд очихдоо олон улсын ханштай ойрхон л байгаа ш дээ.
Уурхайн аман дээрээ гаргаж ирээд, ямар ч татваргүй, ямар ч тээврийн зардалгүй өгч байгаа болохоор хямдхан байгаа юм. Харин бидний харьцуулаад байгаа өндөр үнэтэй Австралийн нүүрс гэвэл бүх татвараа төлөөд, олон км-ийн тээврийн зардлаа төлөөд эцсийн хэрэглэгчдэд хүрч байгаа.
Түүнээс Австралийн уурхайн аман дээрх нүүрсний үнэ, манай уурхайн аман дээр байгаатай ойролцоо л үнэтэй. Гэхдээ нүүрсний зах зээл сэргэх хандлагатай байгаа учраас дэлхийн хамгийн том хэрэглэгч Хятадад хамгийн өртөг багатайгаар олборлолтоо явуулаад эцсийн хэрэглэгчдэд хүргэх боломжоо судалж, шийдвэрлэх ёстой.
-Ер нь ирэх оны төсөвт хөрөнгө оруулалтын зардлыг ямар хэмжээнд тооцсон бэ. Төсвийн тодотголыг хэлэлцэх үед хөрөнгө оруулалтын зардал их хэмжээгээр нэмэгдсэн тухай олон хүн ярьж байсан?
Шинэ барилга, байгууламж барих ажлыг эхлүүлэхгүй гэж Засгийн газар үзсэн. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Засгийн газар концессийн зэрэг аливаа гэрээгээр үүрэг хүлээчихсэн төсөл хөтөлбөрүүдийн гүйцэтгэлийг хангана. Гуравдугаарт, төсвийн хөрөнгө оруулалтаар эхлээд орхичихсон барилга, байгууламжаа дуусгая гэсэн зүйлийг ярьж байна.
-Ирэх оны эдийн засгийн өсөлтийг гурван хувьд хүргэхээр тооцсон. Энэ тооцоололдоо хүргэж чадах болов уу?
17.5 хувьд хүрсэн байсан эдийн засгийн өсөлтийг дөрвөн жилийн өмнө АН-д хүлээлгэн өгсөн. Харин 2016 онд бидэнд 1.4 хувьтай болгоод өгчихлөө ш дээ. Одоо эргээд өсгөе л гэж байгаа юм. Эдийн засгийн тасралтгүй уналтыг зогсоогоод өсөлт гаргаж эхэлье гэж байгаа юм. Амаргүй даалгавар, амаргүй зорилт.
Хэрэгжүүлэхийн тулд зайлшгүй хийх ёстой зүйл бол эдийн засгийн идэвхжилийг дэмжих, бизнес эрхлэгчдээ дэмжих чиглэлд цогц арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Мөн нэр зааж орж ирж байгаа томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг ямар нэгэн улстөржсөн талцалгүйгээр эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, хөдөлгөх хэрэгтэй. Тэгж байж гурван хувийн өсөлт гэсэн зорилт хангагдана.
-Нөгөөтэйгүүр төрийн өмчит компаниудыг хувьчлах асуудлыг ирэх оны төсвийн тухай хуулийн төсөлд оруулсан байсан. Төрийн өмчит компаниудыг хувьчлаад хэдийн хэмжээний орлого олох юм бэ?
Тодорхой нэр заасан төрийн өмчит компаниудын хувьчлалаар 111.9 тэрбум төгрөг төсөвт төвлөрүүлэхээр тооцсон. Энэ жилийн гүйцэтгэлээр төрийн өмчит компаниудыг хувьчилснаар 170 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн байсан. Харамсалтай нь энэ мөнгө ороогүй.
АН-ын үед төрийн захиргааны байгууллагуудын орон тоог багасгах нэрээр урд нь агентлаг байсан газрыг төрийн өмчит улсын үйлдвэрийн газар болгоод одоог хүртэл ажилчдынх нь цалинг төсвөөс өгөөд явж байгаа ш дээ. Ийм байдлыг бид цэгцлэх ёстой. Төр өөрийнхөө ачаанаас хөнгөлөх хэрэгтэй. Аливаа нэг салбар жаахан ашигтай ажиллаад ирэхээр л төрийн нэг компани байгуулаад, улстөрчид түүгээр нь дамжаад ашиг хүртэж байдаг.
Ингэж явсаар байгаад Монгол Улсад даатгалын салбарын төрийн компани, тоног төхөөрөмж түрээсэлдэг хүртэл төрийн компанитай болчихож. Төрийн байгууллагад үсчин хүртэл ажиллаж байх жишээтэй. Энэ бүгдийг эргэн харах ёстой.
-Хувьчлалыг ямар хэлбэрээр явуулбал зөв бэ?
Хувьчлалыг явуулах гол хэлбэр нь биржээр дамжуулах. Тодорхой хувийг нь, эсвэл бүгдийг нь ил тод, нээлттэй, биржээр дамжуулаад явах нь зөв. Тэгж байж хөрөнгийн бирж буюу хоёр дахь зах зээлээ босгож ирэх ёстой.
-Та түрүүн төрийн албан хаагчдын тоог цөөлөх хэрэгтэй гэж хэлсэн. Тэгвэл дэд сайд нарыг яах вэ. Танай нам дэд сайдгүй ажиллах ёстой гэж ярьдаг байсан ш дээ?
Дэд сайдыг байхгүй болгосноор хэдэн төгрөг танах вэ. Түрүүнд хэлсэн зүйл бол энэ. Үр дүнгээр нь санхүүжүүлдэг болъё гэж. Дэд сайдтай байх, байхгүй нь хамаагүй. Тухайн салбарт үр дүн гарч л байвал таван дэд сайдтай байсан ч яадаг юм.
Харин үр дүн гарахгүй бол тэр яам гэж байгаад хэрэг байна уу. Тэгэхээр өдөр тутам хөгжиж байгаа орны хувьд гадаад, дотоод харилцаа гээд тухайн салбар хариуцсан дэд сайдын үүрэг хэрэгтэй байгаа. Дэд сайдыг байхгүй болговол хэдий хэмжээний хөрөнгө танаж чадах вэ гэдгээ бас тооцох хэрэгтэй.
Үүнээс илүү бодлогын чанартай зүйлүүд дээр анхаарал хандуулах ёстой юм. Дэд сайдгүй байлаа гэхэд тухайн яаманд тодорхой хүндрэлүүд гардаг. Сайд эзгүйд хэн орлох вэ. Гадаад, дотоодод заавал явах уулзалт зөвлөгөөнүүд ч байдаг.
-Хувийн хэвшлийнхэн, бизнес эрхлэгчдээ дэмжих ёстой гэж бүх шатны хэлэлцүүлэгт ярьж байна. Гэхдээ яг яаж вэ гэдэг дээр тодорхой хариулт алга байх шиг?
Хямралыг давах хөтөлбөрийг төсөв хэлэлцэж байх явцад УИХ-д оруулж ирнэ. Тус хөтөлбөрт бизнес эрхлэгчдээ хэрхэн дэмжих, тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахад нь ямар дэмжлэг үзүүлэх зэрэг асуудал тодорхой болоод явах юм.
Ер нь аж ахуйн нэгжүүдээ бид төсөв, мөнгөний бодлогоороо дэмжих ёстой гэж харж байна. Аж ахуйн нэгжүүдэд очиж байгаа зээлийн хүүг бууруулах, зээлийн хугацааг бууруулах зэрэг цогц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
Энэ бүгдийг шийдэхэд бизнес эрхлэгчдэд томоохон дэмжлэг болоод л явчихна. Үндэсний хэмжээний томоохон бүтээн байгуулалт хийж байгаа зарим аж ахуйн нэгжид зээлийн баталгаа гаргаж өгч ч болно. Татварын шинэтгэлийг мөн хамт хийх хэрэгтэй.