Энэ удаагийн “Цензургуй яриа”-нд УИХ-ын гишүүн асан Ж.Сүхбаатар уригдан оролцлоо.

-Таныг 11 жилийн өмнө СЕХ-ны дарга байхаас тань эхэлж мэдэх юм. Дараа нь ЗГХЭГ-ын тэргүүн дэд дарга, улмаар УИХ-ын гишүүн болсон. УИХ дахь Төрийн байгуулалтын Байнгын хорооны даргаар ажилласан. Гэвч 2012 оны сонгуульд өрсөлдөөд ялагдсан. Дараа нь намынхаа генсект өрсөлдөөд ялагдсан. Эцэст нь одоо намаасаа гарчээ. Маш хурдтай өссөн карьер мөртлөө тэр хэрээрээ хурдтай уналт харагдаж байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Хурдтай унасан гэхээр аль утгаар нь ярьж байгааг мэдэхгүй юм. Миний хувьд төрийн өндер албан тушаалуудад чамлахааргүй олон жил ажилласан. Ихэвчлэн захиргааны мэргэжлийн ажлуудыг хийж ирсэн. Уналтын хувьд улс төр өөрөө эрсдэлтэй. Гэвч би энэ салбарыг сонгосон. Эрсдэлтэй нүүр тулсан. Энд олон юм ярих хэрэггүй. Гэхдээ шууд намаасаа гараагүй.

-Та хэдэн онд энэ намд элссэн бэ?

-Оюутан байхдаа буюу 1998 онд элсч байлаа. Нэг өдөр бодож байгаад шууд шийдчихсэн. Тухайн үед манай нам сонгуульд ялагдсан үе таарсан. Төмөр багшийн буянд мундаг хүмүүстэй хамтарч ажиллаж байлаа. Сэтгэл зүрхээрээ нэгдэж итгэл үнэмшилээрээ гишүүн болж, МАХН-ын үнэмлэхээ өвөртөлж билээ.

-Та тэр батлахыг 17 жил өвөртөлжээ. Та энэ намын хайрыг багагүй авсан гэж боддог. Албан тушаалуудыг ч авсан. Намын нэрээр нь сонгуульд нэр дэвшсэн. Дөрвөн жил УИХ-ын гишүүнээр суулаа. Гэтэл намаасаа гарчихлаа. Яагаад гарах болов?

-Хүний амьдралд нэг зүйл их чухал байдгийг ойлгосон. Энэ нь итгэл. Хүнд итгэлцэл байх ёстой. Хүний амьдралд олон зүйл тохиолддог. Итгэл хураагдах өдрүүд байхад хорогдох үе ч байна. Энэ шийдвэрийг гаргах гэж хоёр жил бодсон. Шийдвэрээ гаргатал М.Энхболд, Ж.Мөнхбат дарга надтай уулзсан. Нэгэнт намаасаа гарч байгаа болохоор энд олон юм ярих хэрэггүй л дээ. Надад хийх ажил орон зай бага гэдгийг ойлгосон.

-Яагаад. Та энэ намд олон зүйл хийсэн шүү дээ?

-Үнэт зүйл, туулж ирсэн замналдаа бахархалтай ханддаг. Харин явцуу эрх ашгийг эсэргүүцдэг. Намын дотоод зөрчил тодорхой найруулгатай явагдаж байна, Үүнийг эсэргүүцсэн. Хоёрдугаарт, МАН-ын шинэчлэлд миний алхам хувь нэмэр оруулаасай гэдэг өнцгөөс харахад тэр шүү. Уг нь миний улс төрд орсон шалтгаан их энгийн. Сонгуульд шинэчлэл хийнэ. Энэ шинэчлэлд би хувь нэмрээ оруулна. Түүгээр дамжаад намын шинэчлэл хийгдэнэ, Дараа нь захиргааны шинэчлэлийг хийнэ гэж зорьсон. Тэгээд сонгуулийн реформийг хийхэд зүтгэсэн. Гэтэл зарим зүйлийг дотор нь ороод ч хийж чадсангүй.

-Заавал УИХ-ын гишүүн болж байж намын шинэчлэл хийх ёстой юу?

-Үгүй л дээ. Улстөрч хүн учраас намын гишүүнээс гарч байгаа энэ алхамаараа түлхэц алхам болно гэж бодож байгаа. Заримынх нь урмыг хугалж байж магадгүй. МАН, МАХН хоёр эвсэх хэрэгтэй. Энэ хоёр намын дунд дэмжигчид бий гэдгийг бодох хэрэгтэй. Би МАХН-ын зөвлөгөөнд очиж ажиглалаа. Энэ намд юу болоод байна гэж.

-Тэр намд элсчихсэн юм биш үү?

-Нэг намаас гараад нөгөө намд орно гэж байхгүй. Тэр бүхэн цаг нартай. Тийм хурдан шийдвэр гаргахгүй. Долоо хэмжиж нэг огтол гэж бий. “Хүн мэдэхгүйгээсээ болж намд элсээд ичснээсээ болж гарч чаддаггүй” гэж англи үг байдаг юм. Би тийм байдалд орохгүй гэж боддог. МАХН-д ойрын хүмүүс олон байна.

-Тэгээд эөвлөгөөнөөс юу харагдаж байх юм?

УИХ-ын гишүүн асан Ж. Сүхбаатар

-Олон дүгнэлт гарсан. МАН одоогийн зохион байгуулалтын хэлбэрээр Монгол орныг бүхэлд нь засаглаж чадахгүй. Яагаад гэвэл 2008 оны сонгуулийн үйл явдлууд үүнийг харуулж байна. Бид сургамж авах ёстой. Хуучин хууль тогтолцооноос дандаа хождог, ашиг гаргадаг байсан байж магадгүй. Гэвч “хувьсгалт" гэдэг ганц үг олон утга санаа илэрхийлдэг байж. Намын нарийн бичгийн дарга болоод 17 аймагт ажилласан. Тэр үед “Намын нэрийг солиход 70-80 хувь нь дэмжсэн гэж хэлдэг. Гэтэл 60-70 хувь нь харин ч үүний эсрэг байсан” гэж дэмжигчид хэлсэн. Үүнээс харахад нэр солих асуудлыг сайн бодох ёстой  байж.

-Таныг би намдаа гомдоод гарчихсан гэж боддог. Генсек болгоогүй гээд гарчихсан юм биш үү?

-Улс төрд хөшигний ард болдог үйл явдал л даа. Намын гишүүний хувьд өргөдлөө өгчихөөд хоолой зангирсан. Гэхдээ гомдох гэдэгт их учир бий. Итгэж найдаж байсан хүмүүс итгэл алдвал гомдоно. Түүнээс биш хэн хамаагүйд нь гомдоод байж болохгүй.

-Өөрийг тань дэмжиж байсан олон гишүүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Нам нэг л байгууллага. Бүх соёл, үнэт зүйл тэр байгууллагад байна гэж үздэггүй. Бидэнд ойрхон дэмжигчдийн орон зай гэж бий. Тэр нь заавал МАХН-даа ч биш. Ийм үед хэндээ гомдох вэ дээ. Ингэхээр М.Энхболд, Ө.Энхтүвшин, Ж.Мөнхбат дүүдээ гомдов уу гээд бодох нь байна шүү дээ.

-Тэгээд яг аль нь юм бэ?

-М.Энхболд даргад удирдлагынх нь хувьд сэтгэл дундуур байгаагаа илэрхийлж байсан. Үүнийг нуугаад байх юм биш. Гэхдээ одоо яах вэ дээ. Улс төр хатуу. Итгэл хүлээлгэхгүй гэж үзсэн бол дагахаас аргагүй. Харин энэ үед нэг юм бодсон. Олон хүнд талархаж амжаагүй. Иймээс найз нартаа зориулж ном хэвлүүлсэн. ТА НАМАЙГ 11 жилийн өмнө “Өдрийн сонин”-д “МАХН-ын улаан хамгаалагч” гэж сүрхий бичүүлж билээ, би

-Таныг МАН-ын тухай, хээл хахууль, авлигынх нь талаар ном бичнэ гэж нэг хэсэг яриад байсан. Энэ юу болсон бэ?

-Энэ буруу ойлголт шүү. Юу гэж дээ. Юм бичих дээрээ туллаа гэхэд тийм зүйл бичихгүй. Ном бичнэ тэгж гуйвуулж байхгүй юу.

-Гэхдээ ингэх шалтгаан байсан гэдэг. Т.Бадамжунай гуайтай холбоотой. Та твитерт “Т.Бадамжунай энэ намаас зайлаагүй байхад нам шинэмлэгдэхгүй. Авлигал авдаг” гэж жиргэсэн байсан?

-Тэр өдөр намайг халамцуу байсан гэдэг юм. Сэтгэл дундуур байсан хүн нэг юм татсан л байж таараа. Би яагаад намынхаа гишүүдэд ялагдаад байна гэж өрөөндөө ороод ганцаараа юм бодож 30 минут суусан. Миний эсрэг энэ хүний нэр хэд, хэд холбогдсон байдаг. Тэгээд үнэхээр дургүй хүрсэн. Нам бол албан ёсны дүрмээрээ явах хэрэгтэй. Гэтэл дандаа албан бус дүрмээр явсан. Би хэтэрхий чангадуулсан байж магадгүй. Гэхдээ өөрийнхөө байр суурь, үзэл бодлыг илэрхийлсэн.

-Тэр үед Т.Бадамжунай гуай таныг яасан бэ?

-Бид хоёр нэг л удаа холбогдсон. Утсаар яриад асуудлаа хэлэлцсэн. Ер нь миний зарчим л даа. Гомдлоо гээд гомдлоо бүрэн тайлах гэж явснаас тэгээд л орхисон дээр гэж үздэг. Аль аль нь намын удирдлагад байсан хүмүүс учраас хүлээцтэй хүлээж аваад өнгөрсөн.

-Тэгээд хурдан устгачихгүй яасан юм бэ?

-Устгасан. Устгасан ч гэсэн гарч ирээд байдаг. Тэр үеийн сэтгэлийн эмоци одоо надад байхгүй.

-Үүнээс хойш та нэг ч ярилцлага өгөөгүй. Тэгэхээр үүнийг асуух хэрэгтэй л дээ. Т.Бадамжунай таныг шүүхэд өгөөгүй болохоор үнэн л юм байх гэж бодсоор өнөөдрийг хүрлээ?

-Тэр тухайд яривал улстөрчид шүүмжлүүлэх ёстой. Энэ бол эрх биш. Үүрэг юм.

-Та яггүй хуульч хүн. Үүнийг яаж мэдсэн гэхээр 2004 оны Өвөрхангайн тойргийн маргаан, Баянзүрх дүүргийн тойргийн маргаанд та нэлээд олон хоног үзэж тарсаи шүү дээ?

-Сонгуулийн ерөнхий хорооны иггэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр ороод Өвөрхангайн тойрог дээр З.Энхболд гарч, Баянзүрхэд Ж.Гүррагчаа ялсан. Бүгд шүүхийн журмаар шийдэгдсэн. Яг хуулиа бариад онол номыг нь барьж ярьсан. 

-Үүний дараа та УИХ-д сонгогдоод ороод ирсэн. Улмаар Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны даргаар сонгогдсон?

-Тийм. Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны даргаар 2010 оны сүүлээр томилогдож байсан.

-Таны УИХ-д байхдаа хийсэн хамгийн том ажил нь Сонгуулийн хуулийн шинэчлэл. Энэ хуулийг гардаж, шинэчилсэн хүн нь та. Үүнтэй холбоотой гомдол бий. Энэ нь нөгөө айхтар хар машиныг энэ хүн оруулж ирсэн гэдэг. Энэ тухайд?

-Энэ яриаг гурван жил сонсож байна. Намын бага хуралд өрсөлдөхөд энэ яриаг тараасан юм.

-Таныг Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны даргаар ажиллаж байхдаа бусдыг дарамталж, хар машин оруулж ирэхийг удирдан зохион байгуулсан гэдэг?

-Надад Сонгуулийн ерөнхий хороо, УИХ-ын гишүүдийг дарамтлах боломж, чадвар байхгүй. Харин ч яаж зохицуулж, хэрхэн эвийг нь олох вэ гэж боддог. Би нэг баримт авчирсан. Сонгуулийн автомат машины асуудал ямар учиртай вэ гэхээр 2011 онд Засгийн газраас өргөн баригдаж, төсвийн хуульд тусгагдсан байсан. Харин би 2010 оны арванхоёрдугаар сард Төрийн байгуулалгын байнгын хорооны даргаар томилогдсон юм. Тэгээд л үүнтэй холбогдож эхэлсэн.

-Тэгэхээр автомат машины асуудлыг хэн анх УИХ-д оруулж ирсэн юм бэ?

-Энд байгаа (баримт үзүүлэв). УИХ-ын гишүүдээс гаргасан санал, УИХ-ын удирдлагаас өгсөн чиглэлийн дагуу МАХН-ын болон АН-ын бүлгээс байгуулагдан ажилласан ажлын хэсгийн гаргасан зарчмын зөрүүтэй саналуудын нэг нь “Улсын төсвийн хөрөнгөөр 2011 онд хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын гөсөл арга хэмжээ, барилга байгууламжийн жагсаалт”-ын 26.1-т “Сонгуулийн саналыг автоматаар тоолох, техник хэрэгслийг 2011 онд санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын төсөвт өртгөөр нь, бүрэн хэмжээгээр нь санхүүжүүлэх, 7.2 тэрбум төгрөг” гэснийг “Сонгуулийн үйл ажиллагааг автомажуулах, тоног төхөөрөмж, техник хэрэгсэл, программ хангамж, 24.0 тэрбум” гэж өөрчлөх санал байсан.

Үүнийг төсвийн байнгын хороо болон УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар дэмжиж, батлагдсан. Гэтэл Сонгуулийн хууль батлагдаагүй байхад техник хэрэгслээ худалдаж аваач гэдэгбайсан. Тэр үеийн бүлгийн удирдлагаас намайг дуудсан. Сонгуулийн ерөнхий хороотой зөвлөж байгаад энэ асуудлыг шийд гэсэн.

-Сонгуулийн хууль батлагдаагүй байхад төсөвт хөрөнгө суулгаж өгсөн гэсэн үг үү?

-Тийм.

-Тэр үеийн бүлгийн удирдлагад ямар хүмүүс байсан бэ?

-Ө.Энхтүвшин, Д.Дэмбэрэл дарга сонгуулийн автомажуулсан системийи тухай хуулийг тусад нь гаргах нь дээр гэсэн. Энэ тухай Сонгуулийн ерөнхий хороотой ярьж шийд гэсэн. Тэгээд энэ хууль батлагдсан. Энд нэг зүйлийг тодотгоход, Сонгуулийн ерөнхий хорооны буруутай үйл ажиллагаанаас болоод УИХ Сонгуулийн хуулийи нэг чухал заалтыг хаячихсан.

-Тэр нь ямар заалт вэ?

-Энд хяналтын ямар механизм хийсэн бэ гэхээр хүчинтэй, хүчингүй саналын 'хуудсыг автомат машин тоолоод дууссаны дараа нүдээр харж, ялгаж, багцалж боох заалт байсан юм. Гэтэл сонгуулиас гурав хоногийн өмнө энэ заалтын эсрэг журам баталсан. Тэр журамд бүх саналын хуудсыг хүчинтэй гэж тооцно гэсэн. Хяналтын гар тооллогыг Д.Одбаяр гишүүн оруулъя гэсэн юм.

Би зөвшөөрөөгүй. Яагаад зөвшөөрөөгүй гэхээр нуулгүй хэлэхэд зарим хүнд улс төрийн тэмцэл байсан. Гараар дахин тоолох нь сонгуулийн үр дүнг дахин хянана гэсэн үг. Украинд тохиолдсон эмгэнэлт явдал үүнээс улбаатай. Дахин тоолъё гээд л ялчихсан байсан хүнд ялагдал хүлээлгэсэн шүү дээ. Үүнээс бүх зөрчил эхэлсэн. Тийм, тийм аюул байсан учраас гараар тоолж, хянахыг зөвшөөрөөгүй юм.

-Аль ч намынхан таныг үүнтэй холбож ярьдаг. Та гол буруутан нь шүү дээ?

-Тэр үед Засгийн газрыг С.Батболд толгойлж байлаа. Тэргүүн Шадар сайд нь Н.Алтанхуяг, Шадар сайд нь М.Энхболд дарга байсан. Гадаад харилцааг Г.Занданшатар, Хууль зүйи сайд нь Ц.Нямдорж байсан. Асуудлыг Засгийг газар өргөн барьсан. Үүнийг эвлүүлж хийж, бүтээсэн нь би. Гэтэл хийсэн нь буруутан мэт энэ асуудлыг гурван жил надад үүрүүлж байна.

-Үүнийгээ намынхаа Их, Бага хурал дээр тайлбарлахгүй яасан юм бэ?

-Өнгөрсөн 2008 оны сонгууль хүний амь нас эрсэдсэн хүнд нөхцөлд болсон. Манай намын мөрийн хөтөлбөрт сонгуульд шинэчлэл хийнэ гэж тусгасан, Гар аргаар та нар сонгууль луйварддаг гэдэг байсан байхгүй юу. Надад намын хурал дээр үг хэлэх эрх тэр бүр ногдоогүй. Товчхон хэлэхэд, үүн дээр буруу ойлголттой явдаг манай намын гишүүд бий. Тэр хүмүүс зөв ойлгоосой гэж хэлэх байна. Муу нэр нь над дээр хэдэн жил наалдаа л биз. Гэхдээ үүнд манай намын оролцоо бас байсан юм шүү.

-Таны ярьснаас нэг юм сонирхолтой санагдлаа. Яагаад УИХ-аар баталгаажаад гарсан хуулийн заалтыг Сонгуулийн ерөнхий хороо дур мэдэн журмаар өөрчилсөн юм бэ. Хуулийг журмаар өөрчилж болдог юм уу?

-Одоо ч гэсэн энэ нь хүчингүй. Үүнийг хэний захиалгаар яагаад хийсэн тухай асуусаи. Ярьсан. Манай нөхдүүд гомдсон. Би СЕХ-нд олон жил ажилласан. Тэгээд л тэр нэг ярианаас болж бидний хооронд үл ойлголцол үүссэн юм. Тус заалтыг чухал механизм гэдгийг З.Энхболд гишүүн тухайн үед хэлж байсаи. Энэ заалт хяналт болж чадах байсан.

Сүүлд автомат машин оруулж ирэхэд байнгын хороонд танилцуул гэж хуульд тусгасан. Уг нь Солонгосын сонгуулийн машин зүгээр байсан юм. Гэтэл нэлээд хэдэн гишүүн айл гэрийн скайнер маягийн юм байна гээд Америкийн машиныг оруулж ирсэн. Байнгын хороо үүнтэй танилцах ёстой. Хяналтыг хуулийн байгууллагад тавьсан. Товч түүх нь энэ.

-Журмыг бий болгодог сонирхолтой юм байна даа?

-Мэдээж хэрэг улс төрийн сэдэл зорилго байсан байх. Гэхдээ нэг юм бий. Тэртэй тэргүй саналын хуудас хоёр янзаар хийгдэнэ. Гараар тоолдог байхад таван хошуутайг ялгадаг байсан. Гэтэл энэ машин хүчинтэй, хүчингүй саналын хуудас гэж ялгахгүй. Зөвхөн саналыг ялгана. Энэ хуулиар ийм хоёр ойлголт гарч ирсэн. Тиймээс илүү ажил гэж хэлж байсан. Гэхдээ л хуулийн заалт бол хуулийн заалт. Тэрнээс болж том итгэл алдагдуулсан үйл ажиллагааг орон даяар бий болгочихсон байхгүй юу.

-Таниас хуульчийн тань хувьд асууя. Сонгуулийн тухай хуулийг болъё. УИХ-аар батлаад гаргасан хуулийг хэн нэгэн байгууллагын журмаар өөрчилж болох уу?

-Өөрчлөх эрхгүй. Энэ бол илт хууль бус гэж тооцогддог. Хууль тогтоогч хуулийн шигтгээ бүхнийг тооцож байхад голыг нь аваад хаячихаар.

-Би аль нь сайн, мууг хэлж мэдэхгүй. Харин УИХ багалсан хуулийг Сонгуулийн ерөнхий хороо журам боловсруулж өөрчлөөд байж болдог юм бол Эрүүгнйн хуулийг ч гэсэн хууль хэрэгжүүлэгчид нь өөрсдөдөө тааруулж журмаар өөрчлөөд байя л даа?

-Энэ бол харамсалтай юм болсон. Автомат машин аль ч улс оронд байсан иргэд үл итгэх хандлага байдаг. Манай оронд энэ ажил эхлэхдээ л зөв эхэлсэн бол бас хэрэгтэй зүйл байсан. Гэхдээ энэ бол хамтын процесс байсан юм.

-Энэ удаагийн УИХ-аар хэд, хэдэн гол хуульд өорчлөлт хийх нь ээ. Үндсэн хууль, Сонгуулийн нэгдсэн хууль, Эрүүгнйн хуулийн өөрчлөлт гээд. Сая л гэхэд Өршөөл үзүүлэх тухай хууль нэлээд дуулиан дагууллаа. Тэгвэл одоо Сонгуулийн хуульд ямар өөрчлөлт хийвэл илүү үр дүнд хүрэх бол?

-Сонгуулийн нэгдсэн хуульд нэг зүйлийг илүү тусгаж өгөх хэрэгтэй. Улс төрийн намын тухай хуулийг өөрчлөх ёстой. Аливаа асуудлыг нэг юмаар шийдэх гээд байх юм. Том асуудлууд дараалсан үйл явцаар шийддэг. Хар машин тусдаа хэрэг. 48:28 гэсэн тогтолцоог нэг хэсэг шүүмжиллээ. Бид анх холимог гэдэг утгаар нь буюу шилждэг аргаар хийсэн. Тойрог дээр 48 хун өрсөлдож 50 хувиас дээш санал авсан нь шууд сонгогдож бусад нь намын суудал руу шилжиж орох байсан. Гэтэл Үндсэн хуулийн цэцээр ороод бидний гаргаж ирсэн систем унасан.

Одоо бол холимог биш хос болсон. Г эхдээ намын жагсаалт бол аль ч улс оронд хаалттай жагсаалтыг эхэлж хэрэглэдэг. Намаа төлөвшүүлэх, бодлого явуулах. Ингэж чадвал сонгогчдод илүү эрх олгохоос өмнө нам бас давуу эрхээ авч үлддэг. Сонгогчийн төлөөллийг оруулна. Яг тэр хүнээ сонгохдоо өөрийн давуу эрхээ авъя гэсэн. Дараа нь сонгогч эрэмбэлдэг болгосон. Сүүлдээ бүсчилж эхэлсэн. Үнэндээ холимог системийг бүсчлэхээр асуудал үүсч байна.

-Тэгэхээр яана гэсэн үг вэ?

-Нэг нь аймгаас, нөгөө нь тойргоос, удаах нь бүсээс сонгогддог гишүүн гэхээр жинхэнэ утгагүй болж байгаа юм. Аймагт өрсөлддөг байдал бүсэд өрсөлддөг болж хувираад, аймаг дамнаж өрсөлдөхөөр болж байна. Одоо ямар арга байна уу гэхээр жагсаалтыг шүүмжлэхээ больё. Жагсаалтыг намыи удирдлагын үзэмжээр шийддэг байдлыг зогсооё. Тэднийг ард түмэндээ санал болгоё. Болж бүтэхийг нь иргэдээсээ асууя. Энэ хүмүүсээ танилцуулъя л даа. Цаашид нэг юм хийх цаг болсон. Тухайлбал, манайх ялбал намын дарга Ерөнхий сайд болно гээд зоож, оноож өгөх хэрэгтэй. Бусад улс оронд энэ ойлгомжтой байдаг.

Гэхдээ үүнийг хийхэд их хүч орно. Мөн нээлттэй жагсаалтыг хийж болно. Гэхдээ энэ тогтолцоо их эмзэг. Сонгуулийн тогтлолцоог илүү зөөлрүүлэх хэрэгтэй. Мөн эмэгтэйчүүдийн квотын асуудал байна. Үүнийг 30 хувьд хүргэх гэсэн боловч чадаагүй. Харин 20 хувь болгож чадсан. Энэ миний гардаж хийсэн ажлын нэг. Намын жагсаалтад орсон 28 хүний тойргийн санал гээгдсэн. 28 хүний цаана хэдэн зуун тэрбумын санал шилжих боломжтой болж байгаа юм.

Хамгийн энгийнээр хэлбэл, гудамжинд гэж нэрлэгддэг тэмцэл парламентад орж ирсэн. Гудамжинд өрнөж буй үйл явдлыг парламентад оруулж ирэхэд нэр хүнд унадаг. Тухайлбал, 1996-2000 оны парламент хамгийн бүтэхгүй нь байсан. Мөн намын дотоод ардчилал гэж байна. Ингэхэд намынхаа гишүүдэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн дарга байхгүй байна шүү дээ.

-Одоо таны сонголт хийх иамд дотоод ардчилал байх болов уу. Та мэдээж аль нэг намыг сонгох байх гэж бодож байна?

-Нам бол хөгжлийн үе шаттай. Хүчирхэг удирдагчтай, түүндээ итгэж, үнэмшин хамтарсан баг байвал дур зоргоороо авирлахгүй. Тодорхой хугацааны дараа тойрон хүрээлэл, явуулж байгаа бодлого үйл ажиллагаанаас үүдээд эвдрэл үүсдэг. Үүн дээр дархлаа хэрэгтэй байна.

-Намуудын дотоод бүтэц, зохион байгуулалт олигархижсан шинжтэй байна гэдэгт санал нийлэх үү?

-Намын асуудлаар яривал түмэн юм байна. Намын санхүүжилт гэж маш том сэдэв байна. Авлигатай холбоотой асуудлыг цэгцлээгүй байж олон юм ярих хэцүү л дээ.

-Таныг МАХН-ын генсекээр очих гэж байгаа гэсэн. Энэ үнэн үү.Таньд тийм санал тавьсан уу?

-Надад ийм санал тавиагүй. Н.Энхбаяр даргатай Солонгос улсад уулзсан. Нэг зүйл дээр санал нэгдсэн. “Хүний иөөцийн алтан сан”-г саиаачилсан. Монгол Улсыг нэг нам дангаараа авч явж чадахгүй юм байна. Хүний нооц нь гуравхан сая. 180 мянган төрийн албаи хаагчтай. Энэ хүчийг олон намуудад хуваагаад байвал болохгүй юм банна. Тэгвэл яг мэргэшсэн хүний нооцийг хамтдаа ашигладаг байя. Манай нам боломж олгодог нам. Энэ асуудлаар хамтарч ажиллах санал нээлттэй гэсэн. Тухайн үед би улс торийн сонголтоо хийгээгүй байсан учраас сайхан ярилцсан. Түүнээс биш урьж залсан юм байхгүй.

-Ардчилсан нам таныг урихгүй байна уу?

-Тэр миний санаанд ч буухгүй байна.

-Яагаад. Барууны нам гээд үү?

-Барууны намдаа биш. Олон жил зарим хүний хувьд бараг дайсан нь байсан гэж хэлж болно. Үүнд бас нэг үнэт зүйл байдаг. Тухайлбал, би МАН, МАХН-ын гишүүдтэй уулзаад юм ярихаар урт түүх ярьдаг. Ардчилсан намтай холбоотой асуудлыг яривал 1990 оныг ярина. 1990 он үнэхээр чухал уйл явдал өрнөсөн жил. Гэхдээ холбоос нь арай л өөр. Хүмүүсийн хоорондын нэг тийм холбоос байдаг даа. Энэ холбоосоор юм дамждаг. Холбоос байхгүй бол ажил явахгүй. Хэцүү шүү дээ.

-Та 1970-аад оныхон дунд тод өнгө л дөө. Таныг намаас гарахад олон хүн сонирхоно гэж төсөөлөөгүй. Тэгэхээр яах аргагүй чухал боловсон хүчин. Хоёулаа 2010 оны нэг асуудлыг ярья. Ц.Нямдорж гишүүн таньд нэг шанаа өгсөн?

-Энийг ярих сонирхол алга. Гэхдээ улсторч хүн учраас заавал тайлбар хийх хэрэгтэй байх. Товчхондоо заамдалцаад онгорсөн. Нас намбыг нь бодсон ч цохино гэж байхгүй. Би “Өдрийн сонин”-д яриа өгөхдөө шүүмжилсэн юм. “Шударга ёсны яамыг толгойлоод олон жил боллоо. Хийсэн юм юу байгаа юм” гээд хэлсэнд гомдож нэг гийм зүйл болж өнгөрсөн. Аль аль нь шартай. Би ч залуу байж.

-Та ч шазруун хүн дээ?

-Шазруун нь юу байхав. Би өөрийгөө үзэл бодлын хувьд бие даасан гэж хүн гэж боддог. Ажил, амжилтаараа бие дааж сагсуурч байгаагүй. Гэхдээ Монголын төрд миний хийсэн ажил бий.

-Бас нэг сонирхолтой юм асуух гэсэн юм. 2010 онд Б.Бат-Эрдэнэ, Ж.Энхбаяр гишүүн та гурав хамтарч авлигалыи эсрэг албан бус бүлэг байгуулсан.Тэр бүлэг юу хийсэн бэ?

-Нийтийн ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх маш том хууль байгаа юм. Үүнийг авлигалын тухай хуульд оруулж өгсөн. Мөн ёс зүйн тухай ярьж байсан. Авлигатай тэмцэх байгууллагыг тодорхой хэмжээгээр боломжийг нь хангахын тулд төсөвт иь их анхаарсан. Харамсалтай нь улс төрийн зорилгод их ашиглагдаж байна.

-Дээрх санааг цааш нь үргэлжлүүлээд аваад явах боломж байхгүй юу. Заавал УИХ-ын гишүүн болж байж хийх ёстой юм уу?

-Та хэлж байна. Улс төрийн сонголт хийх үү гэж. Би улс төрд ороод өөртөө тавьсан зорилго их том. Сонгуулийн реформд оролцлоо. Намын реформд оролцох гэсэн ч арай чадсангүй. Энэ Засгийн газар нэг сайн юм хийсэн. Үүнд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нэлээд нөлөөлсөн. Энэ нь захиргааны ерөнхий хууль юм. Гэхдээ үүнийг цаашид амьдруулна гэдэг их ажил.

-Засгийн газрын дээр аль нэг намын фракц ноёлдгийг Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар тодорхой харууллаа. Удирдах зөвлөл нь хуралдаж зургаан сайдыг аваад хаячихаж байна. Сайд нь дургүй байсан ч бичгээ өргөж л байдаг?

-Аль ч улс оронд фракц байдаг. Надад фракцгүй улс төр хэрэгтэй байна. Японд байдаг фракц нь ямар ч албан ёепы дүрэмгүй. Фракцийн зөрчил хурцадвал хэцүү. Монголд болохоор огт болохгүй байна. Одооны Ардчилсан намын нэгдлийг компанийн захирлууд толгойлдог. Фракциараа албан тушаал хуваарилдаг. Үүнэзс болоод төрийн байгууллагууд салаад явж байна. Хоорондоо уялдаж чадахгүй байна. Орон нутгийн байгууллагууд хоорондоо уялдахгүй байна. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг гэж өрөвдөлтэй амьтан байна. Улс төрийнхөо эрх мэдлийг Ерөнхийлегч, УИХ-ын даргад алдчихсан.

Захиргааны эрх мэдэл нь өөрийнх нь хэмжээнд байгаа юм шиг мөртлөө фракциудад болж эвслийн намуудад хуваагдчихсан. Тэгээд л хэлсэн үг нь ажил болохгүй байна гээд шүүмжлүүлж байна. Еронхийлөгч уг нь зөв хэлсэн л дээ. “Хүүе, чи эдийн засаг, эрх мэдлээ аваач ээ” гэж. Монгол Улсыи Ерөйхий сайд хүчтэй эрх мэдэлтэй байх ёстой. Ерөнхийлөгч ёс төдий оролцогч юм. Ерөнхийлөгчийн авлигатай тэмцэж, явуулж байгаа үйл ажиллагаа нь үзэл суртал юм. Ерөнхийлөгч ард түмнийхээ нэг адил гэмт хэрэгтнүүдтэй тэмцэж байна. Ийм байхад яаж тайван байх юм. Эндээс нөгөө эв нэгдлийг хангах ажил нь хаана байна вэ гэдэг асуудал ургана. Мөн Ерөнхий сайдад эрх мэдлийг нь олгох хэрэгтэй байна шүү дээ.

-Таньд баярлалаа. Амжилт хүсье.