УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Сүхбаатарын талбайд иргэд жагсаж, төр засагт дуу хоолойгоо хүргэж байна. Гэтэл зарим иргэдийг баривчилж, хорьсон асуудлууд гарсан. Эрх баригчид хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн явдлуудад сөрөг хүчин төдийгүй ард түмэн шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. МАН-ын, тэр дундаа УИХ-ын эмэгтэй гишүүн, хүний эрх зөрчигдсөн асуудалд зоригтой дуугарч байгаад баярлах хүн олон байна. Хүний эрхийн мэдрэмжтэй түшээ МАН-д байдаг юм байна хэмээн нийгэм танд талархаж байна.

-Тайван жагсаал цуглаан хийх эрх нь иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактаар баталгаажсан. Мөн хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 20 дугаар зүйлд “Хүн бүр чөлөөтэй тайван хуран цуглаж, эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй” гэж заасан байдаг. Цар тахлын үед жагсаал цуглааныг хязгаарлах, үндэслэл зарчмуудыг олон улсын эрх зүй болон Монгол Улсын хууль тогтоомжоор тогтоосон байгаа. Гэхдээ цар тахлын үеийн нөхцөлд харахад тодорхой иргэдийн жагсаал цуглаан хийх эрх үндэслэлгүйгээр зөрчигдсөн асуудлууд гарсан. Жишээлбэл, 2020 оны дөрөвдүгээр сард Сүхбаатарын талбайн өмнө цэцэрлэгт хүрээлэнд усан оргилуур хийхийг эсэргүүцсэн иргэн М-ийн жагсаалыг цагдаа нар ирж тараагаад микрофоныг нь хурааж авсан байдаг. Мөн маргааш нь иргэн дахиад жагсаал хийх үед цагдаагийн албан хаагчид архи уусан байна гэдэг шалтгаанаар торгох шийтгэл ногдуулсан.

Гэтэл Сүхбаатар дүүргийн анхан шатны шүүх энэ хэргийг авч хэлэлцээд “Гамшгаас хамгаалах хуулийг зөрчсөн зөрчил биш. Зөрчил гэж тогтоодохгүй байна” гээд торгох шийтгэлийг хүчингүй болгосон. Ер нь цар тахлын нөхцөлд тайван замаар жагсаж буй иргэдийн эрхэнд хууль хүчний байгууллагуудаас тодорхой үндэслэлгүйгээр халдах явдал гарч байгаа тухайд би Хууль зүйн байнгын хорооны хурал дээр байр сууриа илэрхийсэн. 2021 он гарснаар хавар, зуны турш олон удаагийн давтамжтай жагсаал, цуглаан болж байгаа. Энэ болгонд иргэдийн улстөрийн эрх чөлөө буюу жагсаал цуглаан хийх эрхийг хүндэтгэх, нөгөө талаас цар тахлын үеийн нөхцөл байдлын зэрэглэлээс хамаараад тодорхой хэмжээний хязгаарлалт хийх гэсэн хоёр асуудлыг тэнцвэрийг хангах ёстой юм.

Гэтэл тусгаарлалтад байгаа хүмүүсийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг үндэслэлгүйгээр хязгаарласан. Жишээлбэл, “Энхсаран” сувилалд тусгаарлагдаж байсан иргэн Д.Мөнхбатад ял оноосон. Иргэн Д.Монголхүүг удаа дараа баривчлах явдал гарсан. Тиймээс Хууль зүйн байнгын хороо Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын хэрэгжилтийн талаарх тогтоол гаргахдаа иргэдийн тайван замаар үзэл бодлоо илэрхийлж, жагсаал цуглаан хийх эрхийг хууль хүчний байгууллагууд зөрчөөд байгааг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж байна.

-Төв талбай дээр тээвэрчид жагсч байна. Мөн Д.Монголхүү, Э.Одбаяр нарыг суллахыг шаардаж, тэдэнтэй хамт хоригдож байсан иргэн Ц.Чинбат төв талбайд өлсгөлөн зарлаж байна. Өлсгөлөн зарлаж байгаа хүнийг майхан барихыг хоригложээ. Тэгсэн хэрнээ сурталчилгааны хэдэн арван майхан талбай дээр барьсан байгаа шүү дээ. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Иргэн Ц.Чинбат Сүхбаатарын талбайд өлсгөлөн зарлаж байгаа нөхцөлд Монгол Улсын одоо үйлчилж байгаа хууль тогтоомжуудын дагуу, мөн хүний амь нас, аюулгүй байдлын эрсдэлийн улмаас майхан болон халаах хэрэгслээр хангах боломжийг нь бүрдүүлэх ёстой. Тухайн өлсгөлөн зарлаж байгаа иргэний эрүүл мэндийн байдалд тогтмол хяналт тавьж ажиллах нь эрүүл мэндийн байгууллагуудын үүрэг. Сүхбаатар дүүрэгт харьяалагдаж байгаа учраас дүүргийн эрүүл мэндийн төв үзлэг шинжилгээ хийх ёстой. Мөн Цагдаагийн ерөнхий газраас өлсгөлөн зарлаж байгаа иргэдийн эрүүл мэндэд хор хохирол учруулахгүй байх үүднээс тодорхой майхан халаалтын хэрэгслээр хангах нь зөв.

Ер нь өлсгөлөн зарлана гэдэг бол хүний амь нас, эрүүл мэндэд ноцтой эрсдэл үүсч болзошгүй тэмцлийн хурц хэлбэр шүү дээ. Тиймээс ХЭҮК болон хүний эрхийн байгууллагуудын зүгээс үзэл бодлоо өөр аргаар илэрхийлэх эрхийг зөвлөх нь чухал байна. Хэдийгээр тайван замаар үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх нь хүн бүрт нээлтэй байгаа ч гэсэн бүх нийтийн эрүүл мэнд, тодорхой цар тахлын гамшгийн нөхцөл байдалд тохирсон арга байдлаар тэмцэх замыг сонгох нь зөв шүү гэж хэлмээр байна. Нэмж хэлэхэд, жагсаал цуглааныг хийх журмын тухай хуулийн 11.3.8-д Нийслэл Улаанбаатар хотын Сүхбаатарын талбайд жагсаал цуглаан зохион байгуулахдаа гэр майхан бусад түр орогнох байр барих, хоноглохгүй байх, бүх төрлийн тээврийн хэрэгсэл, ердийн хөсөг нэвтрүүлэхгүй байх гэсэн заалт байдаг.

Иргэн Ц.Чинбатын хувьд хууль хүчний байгууллагууд энэ заалтаар хязгаар тавьж байгаа. Гэтэл иргэдийн хувьд, ялангуяа төр засагт дуу хоолойгоо илэрхийлэхээр тэмцэж шаардлага тавихад олны анхаарлыг татах орчин гэдэг утгаараа Сүхбаатарын талбай байдаг. Цаашид жагсаал цуглааны тухай хуульд өөрчлөлт оруулах, иргэд хүйтэн сэрүүний улиралд олон хоногоор жагсаал цуглаан хийх, өлсгөлөн зарлах тохиолдолд боломжит талбайг хуулиар зааж өгөх шаардлагатай.

-Жагсаал хийж, үзэл бодлоо илэрхийлэх гэж байгаа иргэд төр захиргааны байгууллагаас зөвшөөрөл авдаг болсон. Нэг ёсондоо “Таны эсрэг жагсах гэсэн юм, зөвшөөрөх үү” гэж асууж байна. Мэдээж хэн ч гэсэн өөрийнхөө эсрэг тэмцэхийг зөвшөөрөхгүй. Нөгөө талаар энэ хуулийн заалт нь иргэн хүн Үндсэн хуулиар олгогдсон үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй нийцэхгүй байна шүү дээ. Хуулийн хүрээнд ямар өөрчлөлт хийх шаардлагатай вэ?

-Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиар жагсаал цуглаан хийх мэдэгдлээ бүртгүүлэх журмаар зохицуулдаг. Жагсаал цуглаан хийх тухай хуулийн 10 дугаар зүйлд зааснаар “Жагсаал цуглаан хийх мэдэгдэл хүлээн авсан Засаг дарга нь хориглогдсон үндэслэл байгаа тохиолдолд татгалзсан шийдвэр гаргана” гэж заасан байгаа. Тэгэхээр жагсаал цуглаан хийхийг зөвшөөрөх эсэх шийдвэрийг Засаг дарга гаргаад байгаа юм. Хуулинд жагсаал цуглаан хийхийг хориглогдсон газруудад төмөр зам, нисэх онгоцны буудал, нийслэлийн зорчих тээврийн төв буудал, цагдаагийн байгууллага, төрийн хамгаалалттай газар, эмнэлгийн байгууллага, олон улсын худалдаа, яармаг зохион байгуулж байгаа газрууд, радио, телевизийн байгууллага зэрэг орчинд хамаардаг. Гэтэл Засаг дарга маань тухайн жагсаал цуглаан хийх иргэдийн мэдэгдлийг авч үзээд улс төрийн болон бусад шалтгааны улмаас тухайн үед алагчилсан шийдвэр гаргах тохиолдол байдаг.

Мөн аяндаа үүссэн цуглаан гэж бий. Тодорхой цаг нөхцөл зарлагдаагүй байж байгаад гэнэтийн тодорхой шалтгаануудаар жагсаал цуглаан болохыг хэлдэг л дээ. Энэ нь ихэвчлэн урьдчилан мэдэгдээгүй, зар тарааж түгээгээгүй байдаг. Монгол Улсын хувьд аяндаа үүссэн цуглаанд санамсаргүй байдлаар оролцсон, сүүлд нэгдсэн иргэдэд эрүүгийн болон захиргааны шийтгэл оногдуулах, албадан тараахдаа тодорхой хууль, журмыг зөрчих тохиолдлууд түгээмэл байдаг. Энэ талаар судлаачид, хүний эрхийн хуульчдын зөвлөмж, тайлангуудад ч байгаа.

Ер нь Монгол Улс хүний эрхийн ихэнх гэрээ конвенциудад нэгдсэн, Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагын улс төр, ардчиллын бүх стандартыг дагаж мөрддөг улсын хувьд иргэдийн тайван замаар жагсаал хийх, аяндаа үүссэн төлөвлөгдөөгүй цуглаан хийх эрхүүдийг нь илүү нээлттэй болгож, хязгаарлалтуудыг олон улсын стандартад нийцүүлэх ёстой. Ийм жагсаал цуглаанд оролцсон иргэдэд шийтгэл оногдуулах буюу захиргааны хариуцлага хүлээлгэх явдлыг хязгаарлах, тайван замаар үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа тохиолдолд ямар нэгэн шийтгэл оногдуулахаас татгалзах ёстой. Гагцхүү хүний эрхийн тэмцэл үйл ажиллагаа маань хуульд нийцсэний дагуу явж байна уу гэдэг дээр мэргэжлийн хүний эрхийн байгууллага дүгнэлт хийнэ.

-УИХ-ын хаврын чуулганаар Хүний эрхийн хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг батлан гаргасан шүү дээ?

-Монгол улс Азид анх удаагаа Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуультай болсон, хүний эрхийн төлөө зүтгэгчдээ хуулийн хүрээнд хамгаалан дэмжих болсон. Үүнийг НҮБ, Европын холбооны зүгээс маш сайн алхам боллоо, хүний эрхийн үндэсний тогтолцоогоо бэхжүүлсэн сайн механизм гэж гэж үнэлсэн байгаа. Энэ хуулийн дагуу хүний эрхийн хамгаалагч Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хуулийг сахин биелүүлэх, шударга ёс, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн тайван замаар үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Хуулийн 8.1.1-д “Хүчирхийлэлийн арга хэрэглэж, тайван бус аргаар үйл ажиллагаа явуулах, явуулахыг уриалах”-ыг хориглосон.

Тиймээс тайван замаар хийж байгаа хүний эрхийн төлөөх бүх үйл ажиллагаа бол хүний эрх хамгаалагчийн тухай хуулиар хамгаалагдана. Хэрэв хүний эрхийн хамгаалагч тайван замаар тэмцэл явуулж байгаа эрх нь зөрчигдөх, эд материалын болон бусад хохирол учирсан тохиолдолд тэр хохирлыг төрөөс нөхөн олгохоор хуульчилсан. Төрийн бүх байгууллага албан тушаалтнууд хуулийн этгээд хүний эрх хамгаалагчийн үйл ажиллагааг хүлээн зөвшөөрөх, хуулиа зөрчихгүй байх, хүлээцтэй тайван хандах, хүчирхийллийн бус тайван аргаар явуулах боломжийг бүрдүүлэх үүрэг хүлээсэн. Хүний эрхийг хамгаална, түүнд хяналт тавина гэдэг бол нарийн түвэгтэй мэргэжлийн үйл ажиллагаа.

Тиймээс тухайн жагсаал цуглаанд хүний эрх зөрчигдөж байгаа эсхэд хяналт тавьдаг гол байгууллага бол Хүний эрхийн үндэсний комисс. Энэ байгууллагыг чадавхжуулах, тодорхой хүний эрхийн кейсэд биечлэн, газар дээр нь очиж ажиллах зэрэг боломжийг төрөөс бүрдүүлэх ёстой. Энэ дашрамд хэлэхэд, хүний эрхийн нэр барин хүчирхийлэл, үймээн самуунд өдөөн дуудах, эмх замбараагүй байдалд турхирах явдал гарч болохыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс хүний эрхийн хамгаалагчийн тухай хуулийн 4.1.2-т Хүний эрх хамгаалах үйл ажиллагааг “Хүний эрх чөлөөг зөрчсөн үйлдэлд эс үйлдэхүйн эсрэг хүчирхийллийн бус тайван аргаар үзэл бодлоо илэрхийлж, олон улсын эрх зүй, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ зарчмыг хүндэтгэж, аливаа хэлбэрээр хүний эрхийг хамгаалахыг хэлнэ” гэж заасан байдаг. Иймд хүний эрхийн эрх зүй, жагсаал цуглаан хийх эрхийн зохицуулалт гэдэг бол өндөр түвшний, олон улсын стандартыг дагах, дээрээс нь хүний эрхийг ялангуяа хууль сахиулах байгууллагууд зөрчихгүй байх мэдрэмж шаардсан үйл ажиллагаа юм.