УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатараас Үндсэн хуулийн нэмэлт болон сонгуулийн тогтолцооны талаар тодрууллаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн асуудал яригдаж байна. Таны хувьд энэ асуудлаар ямар байр суурьтай явдаг вэ. Зарим нэг улстөрчид энэ асуудлаар гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн байна шүү дээ?

-Энэ парламент Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад удаагүй байгаа. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг санаачлах эрх УИХ-ын гишүүнд бий. Гэхдээ Үндсэн хуулийн асуудал онцгой тусгай журмаар зохицуулагддаг. Тэр нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль. Миний хувьд арваад жилийн өмнө уг хуулийн санаачлагчаар ажиллаж, улмаар батлуулж байсан хууль.

Тиймээс энэ хуулиас гадуур Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг ярина, хэлэлцэнэ гэж байхгүй. Тиймээс асуудал энэ хуулийн хүрээнд л зохицуулагдах ёстой. Би Т.Доржханд гишүүний асуудалд нэгдэх, нэгдэхгүй тухай зүйл яриагүй шүү. Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудал бол Төр улсын суурь тогтолцоог өөрчлөх асуудал яригдаж байгаа учраас л ийм тайлбар хэлж байна. Тэр утгаараа нийгэмд энэ асуудлаар маш болгоомжтой сигналь өгөх ёстой.

Миний хувьд өөрчлөх асуудлыг түр азнах хэрэгтэй л гэж үзэж байгаа. Цар тахлын нөлөөллөөс бүрэн ангижирч чадаагүй, эдийн засгийн болон олон улсын нөхцөл байдал тийм ч таатай биш байна. Ийм үед байгаа боломжоороо улс орныхоо хөгжлийг дэмнэж, өмнө тулгамдаад байгаа асуудлаа шийдвэрлэх, зөв бодлого, шуурхай ажиллах ийм шаардлага бидэнд тулгарч байгаа.

Өөрөөр хэлбэл, гадаад болон дотоод нөхцөл байдал амаргүй цаг үед Үндсэн хуулиа өөрчлөх, Төрийн тогтолцоо, бүтцийн өөрчлөлт хийнэ гэдэг цагаа олоогүй ажил. Магадгүй сөрөг үр дагаварт ч хүрч мэдэх юм. Тиймээс үнэхээр том, тулгамдчихсан асуудал байхгүй л бол Үндсэн хуульдаа өнөө маргаашдаа гар хүрэх хэрэггүй болов уу гэсэн байр суурьтай яваа.

-Сонгуулийн тогтолцоог өөрчилье, хуулиа эргэж нэг харъя гэсэн санал зарим улс төрийн намаас болон иргэдээс идэвхтэй гарч байна. Энэ асуудлаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Юуны өмнө сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх боломж бол бий. Гэхдээ Үндсэн хуулийн Цэцийн 2016 онд гаргасан эргэлзээтэй шийдвэр саад болоод байгааг нуухгүй. Цэц одоо энэ асуудлаа дахин хэлэлцэж, шийдвэрээ өөрчилчихвөл Үндсэн хуульд нэмэлт оруулахгүйгээр УИХ шийдэж болох юм.

Миний хувьд арваад жилийн өмнө сонгуулийн хуулийг өөрчлөх, тогтолцоог нь холимог болгох ажлын хэсгийг ахалж, энэ ажлыг гардан идэвхтэй оролцож байсан хүн. Энэхүү ажлыг тухайн үед нураасан. Үүнд одоо болтол харамсаж явдаг. Тэгэхээр үүнийг ерөөсөө Үндсэн хуульд оруулж өгөхгүй л юм бол амаргүй гэж бодсон.

Нөгөөтэйгүүр хоёрын хооронд пропорционал хэдэн суудлыг дарга нарт хуваарилаад үлдээчихвэл энэ нь өөрөө гол зарчмаараа явахгүй. Мөн энэ тогтолцоо бол намын дотоод ардчиллыг устгах аюултай байдаг. Тиймээс пропорционал тогтолцоог намын хатуу жагсаалтаар хийж болохгүй асуудал.

-Олон улсын хувьд сонгуулийн ямар тогтолцоог түлхүү ашиглаж байна вэ?

-Тухайлбал, Европын орнууд сонгуулийн пропорционал тогтолцоог ашигладаг. Гэхдээ нээлттэй намын жагсаалтаар үүнийгээ зохицуулж явдаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр сонгогчид нь намын жагсаалтад орж ирж байгаа нэр дэвшигчдэд өөрчлөлт оруулж болдог, ийм тогтолцоо.

Финлянд мэтийн орнууд бол бүсчилсэн пропорционал тогтолцоотой. 19 суудал, эсвэл 15 суудлаар бүсчилж хийдэг. Энэ мэт сонгуулийн пропорционал тогтолцоо дотроо их олон янз бий. Үүнээс хаалттай пропорционал тогтолцоогоор хэзээ ч явж болохгүй. Энэ бол сонгогчдод юу ч мэдэгдэхгүйгээр тэдний өмнөөс хүн оруулна л гэсэн үг. Тиймээс хэрэв сонгуулийн хуулийн тогтолцоог өөрчилнө гэж байгаа бол дагалдах эрх зүйн менежмэнтийг маш сайн суулгаж өгөх шаардлагатай.

Одоо муу хэлэгдээд байгаа мажоратори тогтолцоо шиг пропорционал тогтолцоонд асуудал байгаа юу гэвэл байгаа. Ер нь нэг зүйл хэлэхэд, манай улсын төрийн тогтолцоо, хүний эрхийн болон хууль хяналтын байгууллагуудын тогтолцооны хөгжил Европын эрх зүйн систем рүүгээ хөгжиж байгаа. Англи, Америк, Оросын гэж хэлэгддэг ч бидний мөрдөж байгаа стандарт, бодлого үйл ажиллагаа, Үндсэн хуулийн хандлага явж явж Европын тогтолцоо руу л Монголыг хөтөлж байгаа.

-Пропорционал тогтолцоотой болсноор ямар давуу байдал бий болох гээд энэ олон санал, санаачилгууд ар араасаа хөврөөд байна вэ?

-Ер нь сонгуулийн пропорционал тогтолцоо нь үндэсний зөвшилцлийг бий болгодог. Энэ бол хамгийн том давуу тал. Нэг намын хязгааргүй ноёрхох боломжийг хазаарлаж, ард түмний төлөөллийг жигд зарчмаар хууль тогтоох түвшинд тусгадаг давуу чанартай. Тиймээс нэг нам ноёрхох байдал алга болдог.

Өнөөдөр болж буй олон улсын хямралт нөхцөл байдал дэлхийг хоёр туульд хуваачихаж байна. Тэр нь ардчилсан дэглэмтэй улс орнууд нөгөөх нь диктатуртай улс орон гэж хоёр хуваагдлаа. Үүнээс юу харагдаж байна гэхээр Монгол Улсын аюулгүй байдлын баталгаа нь юу юм бэ.

Тэгэхээр манай улсын аюулгүй байдлын баталгаа бол парламентат ёс, парламентын ардчилсан тогтолцоог хөгжүүлэх явдал. Үүнийгээ ч Үндсэн хуульдаа тодорхой заагаад өгчихсөн байгаа. Энэ утгаараа парламентад ёсыг хөгжүүлэх төлөвшүүлэх хүрээнд яах аргагүй сонгуулийн тогтолцооны шинэтгэл, улс төрийн намын шинэтгэл гүн холбоотой ойлголт юм.