УИХ-ын чуулганы /2025.04.04/-ний өдрийн хуралдаанаар Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх эсэхийг хэлэлцлээ.

Хэлэлцэж буй асуудалтай холбогдуулан гишүүд асуулт асууж, байр сууриа илэрхийллээ. 

УИХ-ын гишүүн Б.Жаргалан:

УИХ-ын 18 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийг хангахтай холбоотойгоор ЗГ-аас өргөн мэдүүлсэн ЭХХШтХ-ийн төслийг зарчмын хувьд дэмжиж байна. Тэгэхдээ Үндсэн хуульд тусгалаа олсон тулгуур зарчим болох хүний шударгаар шүүлгэх эрх, шүүхийн өмнө хүн бүр эрх тэгш байх, хүний халдашгүй байдлыг бататгах, өөрийгөө өмгөөлөх эрхийг хангахад чиглэсэн реформын шинж чанартай өөрчлөлт хангалттай тусаагүй гэж үзэж байна. Их хурал хуулийн засаглалыг бэхжүүлэх, хүний эрхийн зөрчлийг арилгах тал дээр яг ийм реформын шинж чанартай өөрчлөлт хийх итгэл үнэмшилтэй байгаа гэж ойлгож байна. Тэгтэл УИХ-аас Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийг 2017 онд ЭХХШтХ болгон албан ёсоор өөрчилсөн боловч 1963 оны эрүүгийн байцаан шийтгэх харилцааны хэм хэмжээ зохицуулалтууд өнөөг хүртэл амь бөх хэвээр байна. Хэргийн бодит байдлыг шүүх мэтгэлцээний үндсэн дээр тогтоох зарчмыг 2017 онд Эрүүгийн процессын хуульд оруулсан хэдий ч хэрхэн хэрэгжих талаар хуулийн нарийвчилсан зохицуулалтыг орхигдуулсны улмаас мэтгэлцэгч талууд шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчим ноцтой алдагдсан хэвээр байна. Тодруулбал, мөрдөгч, прокурор нь эрүүгийн гэмт хэрэгт ямар баримт авах, авахгүй байхыг үзэмжээрээ шийддэг. Онцгой эрх мэдэлтэй хэвээр байсаар байгаа нь эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд шударга ёсны зарчмыг ноцтой алдагдуулж байгаа. Түүнчлэн хуульд эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явагдах хугацааг хэр уртаар тогтоосон нь орчин цагийн хэлмэгдүүлэлт үүсэх, мөрдөх, яллах, дур зоргоор аашлах нөхцөлийг бий болгож байна. Тухайлбал хөөн хэлэлцэх хугацааг 5 жилээр тогтоосон хэргийн тухайд хэрэг бүртгэх хугацаа 5 жил. Мөрдөн байцаах хугацаа 10 жил. Шүүхээр шийдэгдэх хугацаа 2 жил гэж тооцоход тухайн гэмт хэргийг шийдвэрлэх хуулийн хугацаа даруй 22 жил болж байна. Энэ хугацаанд яллагдагчид хилийн хориг гэх мэт таслан сэргийлэх арга хэмжээ аваад мартчихдаг тал бий. Энэ бол хүнийг шударгаар шүүлгэх эрхэд ноцтой халдсан эрүүгийн журмаар хүнийг залхаан цээрлүүлэх, дуугүй байлгах ноцтой хэм хэмжээ юм. Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг тогтоож яллагдагчаар татсан атлаа мөрдөн байцаалт нэрээр дахин 10 жил шалгахаар ийнхүү хуульчилсан нь эхлээд хүнээ олоод дараа нь хэрэг тохох хуучны арга барил одоо цагт амилах аюулыг дагуулж байна. Үндсэн хуульд заасан иргэн өөрийгөө өмгөөлөх эрх гэдэг нь шүүх хуралдаанд өөрийгөө өмөөрч мэдүүлэг өгөхөөр хязгаарлагдахгүй ба хүн ямар хэрэгт буруутгагдаж байгаагаа мэдэх өөрийгөө цагаатгах баримт гаргаж өгөх хуульд заасан хүрээнд баримтыг цуглуулах, цуглуулахыг шаардах, нотлох баримтыг шалгуулах, хууль зүйн туслалцаа авах гэх мэт олон хүчин зүйлсийн нийлбэр байдаг. Тэгтэл хүн өөрийгөө өмгөөлөх эрхийг эдэлснийх нь төлөө төрөөс хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулсан гэж үзэх цагдан хорих үндэслэл болох гэх мэт хүний үндсэн эрхийн зөрчил арилахгүй байна. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд яллах тал болох мөрдөгч прокурорын эрх мэдэл багадаагүй. Тэдгээртэй шүүх дээр тэгш мэтгэлцэгч тал болох өмгөөлөгч нь мөрдөгч прокуророосоо баримт цуглуулахыг гуйдаг, хүсдэг хуулийн зохицуулалтууд амь бөхтэй байсаар байна. Энэ нь шүүхийн өмнө талууд эрх тэгш байх зарчмыг ноцтой алдагдуулсан хэвээр байна. Хүн өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх эрхтэй хэдий ч эрх зүйн мэдлэгээс хамаарч хувь хүн өөрийн эсрэг мэдүүлэг өгөх боломжтой байдаг. Үүнийг олон улсад дуугүй байх эрхээр баталгаажуулдаг. Манай улсын эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх эрх зүйд хүний дуугүй байх эрхийг баталгаажуулсан заалт одоог хүртэл орохгүй байсаар байна.